گل ومرغ ایرانی؛ تداوم تقدس بخشی ازایران باستان تا دوران اسلامی با تأکید بر حضرت محمد(ص)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد صنایع دستی، گروه صنایع دستی، دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر، تهران، ایران.

2 دانشیار گروه صنایع دستی، دانشکده هنرهای کاربردی،دانشگاه هنر، تهران، ایران.

چکیده

 گل ومرغ در کتب قرآن و ادعیه مذهبی از صفوی مورد توجه جدی قرار گرفت؛ اگرچه سبقه آن را می‌توان در قبل اسلام پیگیری نمود. آنچه گل سرخ (محمدی) را برای هنرمندان پر اهمیت کرد نسبت آن با حضرت محمد (ص) در سخنان ادیبان و شعراست. هدف، بررسی چگونگی تداوم سنت‌های تصویری ایران باستان تا انتزاع گل سرخ است. بنابراین استحاله سنن تصویری ایزدان دوران باستانی ایران در گل سرخ دوره اسلامی به عنوان حضرت محمد (ص) چه سیری را پیموده و هویت مرغ در این هنر چیست؟ در چارچوب نظری این پژوهش کیفی و رویکرد پژوهش توصیفی- تحلیلی است و از نظر هدف در دسته اهداف کاربردی قرار می‌گیرد. در بررسی جامعه آماری آثاری مدنظر است که حداقل یک ویژگی مشترک یعنی گل ومرغ را داشته باشد. ریشه گل ومرغ خصوصاً گل سرخ (گل محمدی) در روایت معراج گنجانده شده است.
 گل ومرغ در کتب قرآن و ادعیه مذهبی از صفوی مورد توجه جدی قرار گرفت؛ اگرچه سبقه آن را می‌توان در قبل اسلام پیگیری نمود. آنچه گل سرخ (محمدی) را برای هنرمندان پر اهمیت کرد نسبت آن با حضرت محمد (ص) در سخنان ادیبان و شعراست. هدف، بررسی چگونگی تداوم سنت‌های تصویری ایران باستان تا انتزاع گل سرخ است. بنابراین استحاله سنن تصویری ایزدان دوران باستانی ایران در گل سرخ دوره اسلامی به عنوان حضرت محمد (ص) چه سیری را پیموده و هویت مرغ در این هنر چیست؟ در چارچوب نظری این پژوهش کیفی و رویکرد پژوهش توصیفی- تحلیلی است و از نظر هدف در دسته اهداف کاربردی قرار می‌گیرد. در بررسی جامعه آماری آثاری مدنظر است که حداقل یک ویژگی مشترک یعنی گل ومرغ را داشته باشد. ریشه گل ومرغ خصوصاً گل سرخ (گل محمدی) در روایت معراج گنجانده شده است. در روایات گوناگون چکیدن عرق پیامبر را محل رویش این گل می‌دانند و عطر خوش آن را به عطرخوش پیامبر و زیبایی و رنگ سرخ گون و صورتی آن را به زیبایی پیامبر تشبیه کرده‌اند. در سفر معراج پیامبر خروس سپیدی را می‌بیند که پایش بر زمین و سرش تا عرش آمده است. در روایت پیش از اسلام پیام آور میترا خروس بود و با سروش دیو بیکاری را دور می‌کنند. استحاله معنایی میترا، نیلوفر و خروس در ایران باستان به دوره اسلامی با محمد (ص)، گلسرخ و مرغ قابل تبیین است. هنرمندان صفوی تا قاجار دست به انتزاع و چکیده نگاری نقش گل سرخ به عنوان نماد حضرت محمد (ص) زده تا سنن و تعلقات مذهبی خود را به تصویر کشند.
در روایات گوناگون چکیدن عرق پیامبر را محل رویش این گل می‌دانند و عطر خوش آن را به عطرخوش پیامبر و زیبایی و رنگ سرخ گون و صورتی آن را به زیبایی پیامبر تشبیه کرده‌اند. در سفر معراج پیامبر خروس سپیدی را می‌بیند که پایش بر زمین و سرش تا عرش آمده است. در روایت پیش از اسلام پیام آور میترا خروس بود و با سروش دیو بیکاری را دور می‌کنند. استحاله معنایی میترا، نیلوفر و خروس در ایران باستان به دوره اسلامی با محمد (ص)، گلسرخ و مرغ قابل تبیین است. هنرمندان صفوی تا قاجار دست به انتزاع و چکیده نگاری نقش گل سرخ به عنوان نماد حضرت محمد (ص) زده تا سنن و تعلقات مذهبی خود را به تصویر کشند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Persian Flower and Bird; The Continuation of the Sanctity of Part of Ancient Iran until the Islamic Period with Emphasis on the Prophet Muhammad (pbuh)

نویسندگان [English]

  • Muhammad Savari 1
  • Alireza Sheikhi 2
1 Master of Handicrafts, Department of Handicrafts, Faculty of Applied Arts, University of Art, Tehran, Iran.
2 Associate Professor, Department of Handicrafts, Faculty of Applied Arts, University of Art, Tehran, Iran.
چکیده [English]

The painting of persian consist of the accompaniment of a Peony (Red Rose) and a bird that is often unfamiliar on the stem, or a combination of two celestial Iris and white lilies, a single tulip or Narcissus plant. The pictorial foundations of flowers and birds can be considered as symbolic elements of pre-Islamic illustrations. In the holy trinity of the Iranians, “Mitra, Ahuramazda and Anahita” can be seen in the form of transformed Mitra with the Lotus (as we see on the stonecarving of Taq Bostan arch), Ahuramazda with a winged disk depicting the role of simorgh or Sien-morq and Anahita is the goddess of water purity. With the role of Iris, which are the flowers of Amshasbandan Amertat and Hwrtat. In the Islamic period, due to the limitations of iconography and illustration, this abstraction in the form of two Islamic or Islimi roles, Arabesque (Iris) and Lotus or Khatai found their way as the pre-Islamic religious image pattern prevailed in places such as mosques and altars. The purpose is to study how the pictorial traditions of ancient Iran continued until the abstraction of roses? So what is the transformation of the pictorial traditions of the ancient gods of Iran in the red rose of the Islamic period and what is the identity of the birds in this art? The research method is descriptive-analytical and data collection is library method. The role of the Lotus and the rooster, gave way to the prophet Muhammad and his ascension by emphasizing the manichaean Lotus and rose flowers (peony) in the Islamic period. Examination of pre-islamic artistic and cultural influences reveals an important example of the prophet’s meeting with the white rooster, the rooster sitting on An Throne (orang), which was of special importance to the manichaeans, using symmetrical patterns common in the pre-islamic period and in the works of the Timurid period. Safavid and Qajar artists with more emphasis on the principle of abstraction tried to present these patterns in the style and context of their time. In the Safavid period, although there was a tendency for traditional roles, but the emergence of western painting caused a change in the design and role of flowers and birds. The artists who tried to achieve the patterns of naturalism and realism that they learned from the european painters did not forget their themes and in the period of Afshar and Zand, using the creative mind and influenced by mystical literature, turned the rose into a symbol of prophet Muhammad. The composition of flowers and bird should be more regular and create new compositions using various flowers, but in the early Qajar period, this combination increased on practical works, especially lacquer, and its most used in this period was the cover of the Quranic book and religious prayers, which show it was the artists’ awareness of the subject; If the use of sleeping birds as a representative of the artist’s condition and the figures of recitation and recourse in the name of the pure Imams confirms this fact.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Flowers and bird
  • Peony
  • Mitra
  • Muhammad
  • Cock
فهرست منابع فارسی ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
قرآن کریم
آژند، یعقوب (1379)، تجدد و نوآوری در هنر اصفهان، نشریه هنرهای زیبا، ش. 7، صص 4-10.
آژند، یعقوب (1392)، کارستان نجفعلی، نشریه هنرهای زیبا، ش. 4، صص 33-42.
آژند، یعقوب (1394)، محمد صادق، تهران، پیکره.
آژند، یعقوب (1396)، رقم مسجع: علل و رویکرد مذهبی-    اجتماعی آن، نشریه هنرهای زیبا، ش. 2، صص 1-8.
آژند، یعقوب (1396)، محمد باقر، تهران: پیکره.
آژند، یعقوب (1396)، محمد هادی، تهران: پیکره.
اسدی طوسی، على بن احمد (۱۳۵۴)،  گرشاسبنامه، اهتمام حبیب یغمائی، تهران: طهوری.
اسماعیل پور مطلق، ابوالقاسم (1398)،  اسطوره،  ادبیات و هنر، تهران: چشمه.
بلعمی، محمدبن محمد (1353)، تاریخ بلعمی تکمله و ترجمه تاریخ طبری، به تصحیح محمدتقی بهار ، تهران: چاپ محمد پروین گنابادی.
بهار، مهرداد (1395)، بندهش، تهران: توس.
بهار، مهرداد؛ اسماعیل پور مطلق، ابوالقاسم (1393)، ادبیات مانوی، تهران: کارنامه.
پنجه باشی، الهه (1394)، مطالعه تحلیلی و تطبیقی نقشمایه مرغ در نقاشی های گل ومرغ لطفعلی شیرازی، فصلنامه نگره، ش. 39، صص 60-75.
پوپ ،آرتور آپهام (1393)، سیر و صور نقاشی ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران: مولی.
پوپ، آرتور آپهام؛ اکرمن، فیلیپس (1394)، سیری در هنر ایران، از دوران پیش از تاریخ تا امروز، مترجمان نجف دریابندری و دیگران، ویرایش زیر نظر سیروس پرهام، تهران: علمی و فرهنگی.
پورداوود، ابراهیم (1356)، فرهنگ ایران باستان، تهران: دانشگاه تهران.
پورداوود، ابراهیم (1380)، آناهیتا، به کوشش مرتضی گرجی، مشهد: افراسیاب.
پورداوود، ابراهیم (1394)، یشت ها، به کوشش بهرام فره وشی، تهران، نگاه.
جوکار، جلیل؛ نجارپور جباری، صمد، و فیض اللهی، مریم (1395)، نقاشی گل ومرغ، اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.
خلیلی، ناصیر دیوید (1386)،  کارهای  لاکی، به اهتمام جولیان رابی، ترجمه سودابه رفیعی سخایی، مجموعه هنراسلامی، تهران: کارنگ.
دمیری، کمال الدین محمد (1368)، حیاة الحیوان الکبرى، قم: رضی و ناصر خسرو.
دوستخواه،جلیل (1375)،  اوستا، تهران: مروارید.
رضی، هاشم (1376)، وندیداد، ترجمه از متن اوستایی، مقدمه، تطبیق با ترجمه پهلوی آوانویسی فارسی، پژوهش های گسترده و واژنامه تطبیق، تهران: فکر روز.
رهنورد، زهرا (1388)، تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی، تهران: سمت.
ریاضی ، محمدرضا (1382)، طرح ها و نقوش لباس ها و بافته های ساسانی، تهران: گنجینه.
زکی، محمدحسن (1364)، تاریخ نقاشی در ایران، ترجمه ابوالقاسم سحاب، تهران: سحاب کتاب.
سراجی، نیلوفر؛ جوادی، شهره (1399)، نمادشناسی گلسرخ با تأکید بر فرهنگ و هنر ایران، هنر و تمدن شرق، ش. 29، صص 37-46.
سودآور دیبا، لیلا (1390)، گل ومرغ، ترجمه فریبا بختیاری و رضا افهمی، کتاب ماه هنر، ش. 160، صص 46-57.
شایگان، داریوش (1373)، هانری کربن: آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی، تهران: فرزان روز.
شروو، پرادز اٌکتور (1399)، عناصر ایرانی در کیش مانوی، ترجمه محمد شکری فومشی، تهران: طهوری.
شهدادی، جهانگیر (1384)، گل ومرغ، دریچه ای بر زیباشناسی ایرانی، تهران: خورشید.
شین دشتگل، هلنا (1386)، خروس سفید از متن تا تصویر، فرهنگ مردم، ش. ۲۱ و ۲۲، صص 34-48.
صباغ پور، طیبه؛ شایسته فر، مهناز (1389)، بررسی نقشمایه نمادین پرنده در فرش های صفویه و قاجار از نظر شکل و محتوا، فصلنامه نگره، ش. 14، صص 39-49.
صدری افشاری، غلامحسین؛ حکمی، نسرین (1381)، فرهنگ معاصر فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.
طباطبایی، محمد حسین (1367)، تفسیر المیزان، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، تهران: رجا.
طبرسی، حسین بن فاضل (1365)، مکارم الاخلاق، ترجمه سید ابراهیم میرباقری، تهران: فراهانی.
طبری، محمد بن جریر (1339-1344)، تفسیر طبری، به اهتمام حبیب یغمایی، تهران: دانشگاه تهران.
عادل زاده، پروانه؛ نظری، معصومه (1389)، بررسی جایگاه اساطیری نیلوفر آبی در ادبیات کلاسیک و معاصر فارسی، نشریه علامه، ش. 27، صص 99-122.
عبدی، ناهید (1390)، درآمدی بر آیکونولوژی، تهران: سخن.
فردوسی، ابوالقاسم (1388)، شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، تهران: سخن.
فره وشی، بهرام (1379)،  ایرانویچ، تهران: دانشگاه تهران.
قریب، بدرالزمان (1388)، روایتی از بودا، تهران: اسطوره.
کرتیس، وستا سرخوش (1398)، اسطوره های ایرانی، ترجمه عباس مخبر، تهران: مرکز.
کریم زاده تبریزی، محمدعلی (1363)، احوال و آثار نقاشان قدیم، تهران: مستوفی.
کلیم کایت، هانس یوآخیم (1396)، هنر مانوی، ترجمه ابوالقاسم اسماعیل پور مطلق، تهران: هیرمند.
گیرشمن، رومن (۱۳۷۸-۱۳۷۹)، بیشاپور، ترجمه اصغر کریمی، تهران: سازمان میراث فرهنگی.
هادی، محمد (1368)، رهبران و رهروان مکتب گل، مروری بر احوال و آثار نقاشان قرن دوازدهم و سیزدهم هجری، فصلنامه هنر، ش. 17، صص 66-75.
هدایت، صادق (1344)، زندوهومن یسن و کارنامه اردشیر پاپکان، تهران: کتاب های پرستو.
یاحقی، محمد جعفر (1386)، فرهنگ اساطیر و داستانواره ها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.
فهرست منابع لاتین ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
Jivanji Jamshedji, Modi (1911), The Cock as a Sacred Red in Ancientt Iran, Anthropological Papers, Bomby: The Biritish India Press, S 104-121.
Jonas, H. (1970). The Gnostic Religion, Boston.
Mirkhond (1832), History of Early Kings of Persia, Editted by Rauzat-Ussafa By David Shea, London: Printed For The Oriental Translation Fund of Great Britain And Ireland.
Schimmel, Anne-Marie (1976), The Celestial Garden in the Islamic     Garden, Washington D.C.: Dumbarton Oaks, Trustees for Harvard University.
Sundermann, W. (1973). Mittlpersische und parthische Kosmogonische und Parabeltexte der Manichar (Beliner Turfantexte V), Berlin.
فهرست منابع الکترونیکی   ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
URL1: https://www.metmuseum.org/art/collection/search/322 672##
URL2: https://harvardartmuseums.org/collections/object/1654 22?position=1354##
URL3: https://www.agakhanmuseum.org/collection/artifact/tr ay-stand-akm726##
URL4: https://www.davidmus.dk/en/collections/islamic/mater ials/textiles/art/23-2011##
URL 5: https://museopoldipezzoli.it/catalogo/#/dettaglio/1192 43_Tappeto%20di%20caccia##
URL6: https://harvardartmuseums.org/collections/object/2161 25?position=24##
URL7: https://iranicaonline.org/articles/meraj-ii-illustrations##
URL8: https://www.davidmus.dk/en/collections/islamic/mater ials/miniatures/art/13-2012##
URL9: https://www.davidmus.dk/en/collections/islamic/dyna sties/safavids/art/82-2006##