بازشناسی شمایل رستم در شش نگاره از شاهنامه عمادالکتاب در سنجة تطبیق نشانه های تصویری(نوع مقاله:پژوهشی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار، عضو هیأت علمى گروه طراحى پارچه و لباس، دانشکده هنرهاى کاربردى، دانشگاه هنر، تهران، ایران

چکیده

در تصویرگری ادبیات، نشانه های تجسمی از دو حیث به آن راه می  جویند: بخشی وام دار متن ادبی هستند درحالیکه برخی دیگر صرفاً از سنت های فرهنگی پیشین یا خلاقیت هنرمندانه مایه گرفته  اند یعنی بنیان آنها در منبع مکتوب قابل بازیابی نیست. شاهنامه فردوسی و خاصه داستان های رستم که در گذر زمان، بسیار دستمایة نگارگران قرار گرفته، مصداق مناسبی برای مطالعة کارکرد نشانگان تصویری است. در مقاله حاضر پرسش این است: در شش نگاره قاجاری از شاهنامه عمادالکتاب، کدام طیف از نشانه های تصویری در بازشناسی نقش رستم تأثیر بیشتری دارند؟ فرضیه آنکه احتمال می  رود نشانه های تصویری برآمده از متن ادبی، تمییزپذیری وی را بیشتر تسهیل کرده اند. هدف آن است که اثربخشی نشانه های تصویری درشمایل شناسی به تصریح درآید و درعین حال شاهنامه مهجور عمادالکتاب مصداق سخن باشد. نتیجه مطالعه به شیوه تطبیقی و با هدف پیگیری پژوهش های تاریخی؛ نشان می دهد کلاهخود دوشاخ دیوسر، چهره میانسال، ریش دوفاق بلند و ببربیان؛ از مؤثرترین نشانه های تصویری در بازشناسی شمایل رستم در نسخه عمادالکتاب است؛ به طوریکه فقدان آن، در شناسایی وی تردید ایجاد می کند. با این حساب، برخلاف فرضیه نخست، مهم ترین نشانگان تصویری مؤثر در این بازشناسی، در متن ادبی مورد اشاره قرار نگرفته  اند اما چون در نگارگری شاهنامه تکرار داشته اند به اصلی ترین نمادینه های رستم بدل شده اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A S tudy on the Icon of Ros tam in Six Persian Paintings of Emad al-Kottab Shahnameh from Comparative Visual Signs

نویسنده [English]

  • Ameneh Mafitabari
2Assis tant Professor, FacultyMember of Textile and Clothing Design, Faculty ofAppliedArts, University of Art, Tehran.Iran.
چکیده [English]

Every visual element placed in the proper context has the capacity to become a symbolic sign and res tate a general, holis tic, and even universal concept. In literary illus tration, visual signs are considered in two respects: some are borrowed from the literary text while others are made from previous cultural traditions or artis tic creativity, meaning their basis cannot be found in the documented source. Accordingly, the icon of Ros tam in the Qajar Shahnameh by Emad al-Kottab could be a great case s tudy since the visage of Ros tam is illus trated in several gatherings in Ferdowsi’s Shahnameh from the well-known s tories to the little-known ones. Referring back to the literary text, the miniature heritage of pas t periods, and s tylis tic features of Qajar paintings could be fruitful in discovering the general and particular signs of the icon of Ros tam. In this regard, the research ques tion was posed as following: Which pictorial signs are more effective in recognizing the figure of Ros tam in the six Qajar miniatures in Emad al-Kottab’s Shahnameh? The hypothesis was that some pictorial signs taken from the literary text have facilitated dis tinguishing him. The purpose was to clarify the effectivity of pictorial signs in iconology and call attention to the forlorn Emad al-Kottab’s Shahnameh. This comparative-his torical s tudy analyzes six Qajar miniatures taken from about forty pictures in Emad al-Kottab’s Shahnameh by comparing the pictorial signs of the icon of Ros tam. The data was collected through documentary research. Moreover, the samples were selected S tratified randomly in order to analyze the images that narrated the s tories which were popular among general public in different levels in addition to depicting the visage of Ros tam in different occasions. The results of the s tudy showed that although the presence of all pictorial signs are effective in recognition of an icon and the improper absence of some affects the presence of others, some pictorial signs are so influential in defining the limits and boundaries of a picture that they become symbolic and can independently represent the whole picture and the absence of which disrupts the recognition of the whole picture. This is to the degree that even the assurance of several other signs would remain ineffective to recover the loss caused by their absence. In fact, it could be argued that some pictorial signs effective in the recognition of Ros tam are inherited from the literary text of Shahnameh despite their persis tence in the Persian pictorial tradition, for ins tance Babr-e Bayan which can be retrieved not only from Persian miniature tradition but also from the documented source. However, other examples such as middle-aged visage, long forked beard, and mos t importantly horned Div helmet have become the mos t significant pictorial signs in recognizing Ros tam through their repetition in Persian pictorial tradition in spite of the fact that there are no equivalents for them in the literary text. This seems in opposition with the firs t hypothesis and points out the significance of the presence of pictorial signs in the collective memory regardless of commitment or non-commitment to the literary source.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qajar
  • Persian Painting
  • Visual Signs
  • Emad al-Kottab Shahnameh
  • Ros tam
فهرست منابع فارسی
آقاخانی بیژنی، محمود؛ طغیانی، اسحاق و محمدی فشارکی، محسن(1397)، بررسی و تحلیل نمادشناسی نگاره های هفت  خان رستم. فصلنامه متن پژوهی ادبی. سال بیست و دوم (3). 234- 211.
پاکباز، روئین(1383)، دایره المعارف هنر. چاپ چهارم. تهران: فرهنگ معاصر.
-----(1385)، نقاشی ایران از دیرباز تاکنون. چاپ پنجم. تهران: زرین و سیمین.
پولیوکووا، ی. آ. و رحیمووا، ز. ای(1381)، نقاشی و ادبیات ایران. ترجمه زهره فیضی. چاپ اول. تهران: روزنه.
تقوی، علی و رادفر، ابوالقاسم(1389)، تأثیر و حضور شاهنامه در برخی از هنرهای ایران. کهن نامه ادب پارسی. سال اول (2) 13- 1.
دبیرسیاقی، سیدمحمد(1387)، برگردان روایت گونه شاهنامه فردوسی به نثر. چاپ هشتم. تهران: قطره.
دهخدا، علی اکبر(1341)، لغت نامه دهخدا. چاپ اول  تهران: سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور.
زرقانی، ابراهیم(1387)، رخش و ویژگی های او در شاهنامه. فصلنامه تخصصی ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد. سال چهارم (19). 182- 162.
سودآور، ابوالعلاء(1380)، هنر درباره ای ایران. ترجمه ناهید محمد شیروانی. چاپ اول. تهران: کارنگ.
شریفی حشمت آباد، بهروز(1394)، بررسی نگاره های رستم از منظر شمایل نگاری (از دوره ایلخانی تاکنون). به راهنمایی بهنام کامرانی. کارشناسی ارشد نقاشی. تهران: دانشگاه هنر.
شریو سیمپسون، مری  ینا(1388)، شاهنامه در مقام متن و شاهنامه در مقام تصویر. زبان تصویری شاهنامه. گردآوری رابرت یلنبرند. ترجمه سید داود طبائی. چاپ اول. تهران: فرهنگستان هنر. 44- 17.
شهرویی، سعید(1392)، نگاهی دیگر بر ناسازواری میان اژدهاکشی رستم و اژدهاپیکری درفش وی. مجله شعرپژوهی (بوستان ادب) دانشگاه شیراز. سال پنجم (3). 144- 119.
صفاری، نسترن؛ مصفا، مظاهر و آموزگار، ژاله(1389). حماسه های رستم و خاندانش. کهن نامه ادب پارسی. سال اول (1). 72- 59.
صمدی، هاجر و لالهیی، نعمت(1388)، تصاویر شاهنامه فردوسی به روایت میرزا علیقلی خویی. چاپ اول. تهران: فرهنگستان هنر.
غفوری،رضا(1393)، نبرد رستم با پتیاره، روایتی دیگر ازداستان ببربیان. متن شناسی ادب فارسی. سال ششم(3). 88- 75.
فردوسی، ابوالقاسم(1277)، شاهنامه عمادالکتاب. تهران: کتابخانه سلطنتی کاخ گلستان.
------(1387)، شاهنامه برپایه چاپ مسکو. جلد 1. چاپ  چهارم. تهران: هرمس.
قریب، بدرالزمان(1386)، پژوهشی پیرامون روایت سغدی داستان رستم. مطالعات سغدی: مجموعه مقالات. گردآوری محمد شکری. چاپ اول. تهران: طهوری. 196- 173.
مافی تبار، آمنه؛ کاتب، فاطمه و حسامی، منصور(1397)، مقایسه انگاره های شهریاری در چند نگاره از شاهنامه عمادالکتاب از منظر رودلف آرنهایم. هنرهای زیبا ـ هنرهای تجسمی. سال بیست و سوم (3). 41- 30.
ماهوان، فاطمه(1396)، نمادشناسی مغفر دیوسر و دوشاخ رستم. اولین کنفرانس ملی نمادشناسی در هنر ایران. 20- 1.
موسوی لر، اشرف السادات و مافی تبار، آمنه(1394)، مطالعه تطبیقی شاخصه های صوری نقاشی قاجار با چند نگاره از شاهنامه عمادالکتاب. دوفصلنامه مطالعات تطبیقی هنر. سال پنجم (10). 139- 121.
میرعرب، محدثه؛ امیری دلویی، علی؛ شادی، شهین و حسین زاده، همای(1395)، بررسی ویژگی های اخلاقی و رفتاری گرشاسب و رستم. کنفرانس بین المللی شرق شناسی تاریخ و ادبیات پارسی. 10- 1.