مطالعه بصری جایگاه حضرت علی(ع) در نگاره‌های فتح خیبر (نسخ مجمع‌التواریخ تیموری،خاوران‌نامه ترکمان، فالنامه،آثارالمظفر،روضه‌الصفا،حبیب‌السیر و قصص‌الانبیا دوره صفوی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد هنر اسلامی ، گروه هنر اسلامی، مؤسسه آموزش عالی فردوس، مشهد، ایران.

2 دانشیار گروه صنایع دستی، دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر تهران، تهران، ایران.

چکیده

فتح خیبر، روایتی دینی-تاریخی، اسباب استمرار و حیات ارزش‌های ایدئولوژیک، باورها و احساسات دیرینه قومی- مذهبی یک ملت را فراهم آورده است. هدف، تحلیل و خوانش ترکیب بصری جایگاه علی (ع) در هفت نگاره فتح خیبر در نسخ مجمع‌التواریخ، خاوران‌نامه، آثارالمظفر، روضه‌الصفا، حبیب‌السیر و قصص‌الانبیا از دوره تیموری تا صفوی است. ازاین‌رو جایگاه  بصری حضرت علی(ع) در نگاره‌های فتح خیبر در نسخ مجمع‌التواریخ، خاوران‌نامه، آثارالمظفر، روضه‌الصفا، حبیب‌السیر و قصص‌الانبیا چیست؟ رویکرد پژوهش، کیفی بوده و روش پژوهش، توصیفی-  تحلیلی است. جمع‌آوری اطلاعات با مطالعات کتابخانه‌ای بوده و جامعه آماری به صورت هدفمند، هفت نگاره با موضوع فتح خیبر، از میان نسخ مصور سه دوره تیموری، ترکمان و صفوی انتخاب شده است. نتایج و یافته‌ها نشان می‌دهد  تمهیدات عینی و مستتر در نگاره‌ها و عناصر بصری مطرح، تاثیرات روایی و اسطوره‌ای، در بازنمایی تصویری روایت خیبر به کار گرفته شده است که علت اصلی آن را می‌توان، نفوذ درجات گوناگون علایق و تفکرات شیعی پنداشت. هر کدام به نحوی در ارتباطی ناگسستنی با زمانه خویش، بیانی ارادتمندانه توأم با نمایشی از تقابل پیروزمندانه جبهه حق علیه باطل در حالتی اعجازگونه از نصرت الهی را به تصویر کشیده و در تمام موارد مرکزیت حضرت علی (ع)، قهرمان یکتای صحنه نبرد، حفظ شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Visual Study of the Position of Imam Ali (AS) in the Paintings of the Khyber Conquest : Copies of the Timurid Majma 'al-Tawarikh, Turkoman Khavarannameh, Falnameh, Al-Muzaffar Works, Rawdah al-Safa, Habib al-Sir, and Qasas al-Anbiya in the Safavid Period

نویسندگان [English]

  • razyeh Enayati 1
  • Alireza Sheikhi 2
1 Master of Islamic Arts, Department of Islamic Arts, Ferdowsi Institute of Higher Education, Mashhad, Iran.
2 Associate Professor, Department of Handicrafts, Faculty of Applied Arts, Tehran University of Art, Tehran, Iran.
چکیده [English]

The Battle of Khaybar is a recurring illustrated religious-historical narrative. This event is represented in different forms of myth, epic, and narrative, which included topics beyond its appearance, the cause of continuity, and life of ideological values, beliefs, and long-standing ethnic-religious feelings. In addition, there was the feeling of chivalry, heroism, and endless victory of the right against the void in the story. The artist of this art has recreated the story of the Battle of Khaybar by considering the trend of influence and spread of Shiite thought among Iranians, which occurred and manifested twice after mixing the ideology and method of Sufis and its related philosophy and mysticism. This article aimed to analyze the visual composition of the position of Imam Ali (PBUH) in the seven related books of the Battle of Khaybar, such as Majma al-tavarikhTavarikh, Khavaran Name, Asar al-Muzaffar, Rawżat aṣ-ṣafāʾ, Habib al-Siyar, and Qisas Al-Anbiya from the Timurid to Safavid era. Therefore, the related question of the research focused on the position of Imam Ali (PBUH) in the seven related books of the Battle of Khaybar, such as Majma al-Tavarikh, Khavaran Name, Asar al-Muzaffar, Rawżat aṣ-ṣafāʾ, Habib al-Siyar, and Qisas Al-Anbiya? This research was qualitative, which employed a descriptive-analytical method. The required data were collected by a library method, and the statistical population was selected using the purposive method, which was the seven related books of the Battle of Khaybar among illustrated books of Timurid, Turkmen, and Safavid periods. The findings revealed that objective and implicit arrangements in the related books, as well as their visual elements, narrative and mythological effects, were used in the visual representation of  the Battle of Khaybar narrative. The main reason for this representation could be the influence of different degrees of Shiite interests and thoughts. Each mentioned book depicted the inseparable connection with their time with a sincere expression combined with a display of the triumphant confrontation of the front of right against the void in a miraculous state of divine victory. In addition, the centrality of Imam Ali (PBUH), the unique hero of the battlefield was preserved in all cases. The placement of the character of Imam Ali (as) as the only hero of Khaybar could be followed in the seven books with a worthy image and gesture very similar to a strong warrior relying on a supernatural force. In all seven cases, the visual narrative focused on and stopped the moment when Imam Ali (PBUH) opened the door of Khaybar. This event is narrated as if the viewer remembers the extraterrestrial human glory at the peak after turning the gaze and reading the story of the Battle of Khaybar. The writer does not leave the audience after going through the turmoil and battlefield anxiety and make them assured and believed under the shelter of the unique power of the conqueror of Khaybar. With this regard, the devotion and love for Imam Ali(PBUH), are expressed with a realistic representation and sometimes with a symbolic expression by the ruler and artist.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Imam Ali (AS)
  • Khyber Conquest
  • Painting
  • Timurid to Safavid Period
فهرست منابع فارسی ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
آرام، محمدباقر (1393)، اندیشه تاریخ نگاری عصر صفوی، چاپ دوم،  تهران: امیرکبیر.
آژند، یعقوب (1387)، مکتب نگارگری هرات، تهران: فرهنگستان هنر.
آیت‌اللهی، حبیب (1386)، ترکیب بندی افقی در نگارگری مکتب شیراز،  آینه خیال، شماره پنجم، صص 38-39.
ابواسحاق ابراهیم بن منصور ابن خلف نیشابوری (1382)، قصص الانبیا (داستان های پیغامبران)، به اهتمام یغمایی، حبیب. چاپ سوم، تهران: علمی فرهنگی.
اخوانی، سعید؛ محمودی، فتانه (1397)، راهکارهای بصری در مصورسازی و مشروعیت بخشی به احکام نجوم در فالنامه‌های مصور دوره صفویه، دو فصلنامه مطالعات تطبیقی هنر، بهار و تابستان 1397، سال هشتم، شماره پانزدهم،  صص 29-43.
ارجمند اینالو، مهدی (1388)، ضلع ثابت: اسلوبی در نگاره های خاوران نامه، . فصلنامه نگره، شماره دوازدهم، صص 53-62.
الطبرسی، ابوعلی الفضل بن الحسن (1359)، ترجمه تفسیر مجمع البیان (جلد 23)، بهشتی، احمد. تهران: فراهانی. 
بلر، شیلا؛ بلوم، جاناتان (1388)، هنر و معماری اسلامی 2 (1250-1800)، ترجمه یعقوب آژند، چاپ سوم، تهران: سمت.
بهار، محمدتقی (1355)، سبک شناسی (جلد سوم)، تهران: امیرکبیر.
پاکباز، رویین (1393)، نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، چاپ دوازدهم، تهران: زرین و سیمین.
پولیا کووا، یلنا آریتو موونا (1381) نقاشی و ادبیات ایرانی، ترجمه زهره فیضی، تهران: روزنه.
تدین نجف آبادی، نجمه (1395)، الگوی شمایل نگاری شیعی با تکیه بر بررسی شمایل نگارانه خاوران نامه فرهاد نقاش، ماهنامه شباک، شماره 10، جلد 4، صص 7-19.
حیدری یساولی، علی (1390)، ملا نظام معمایی استرآبادی سراینده عهد تیموری، دوفصلنامه شهاب میراث، پاییز و زمستان 1390، شماره های 65 و 66، صص 264-292.
خاکیان، مریم  (1386)، ترکیب‌بندی افقی در نگارگری مکتب شیراز؛ گفت وگو با دکتر حبیب الله آیت اللهی، آینه خیال، اسفند 1386، شماره پنجم، صص 38-39. 
خواندمیر، غیاث الدین با مقدمه جلال‌الدین همایی (1380)، تاریخ حبیب‌السیر فی اخبار افراد بشر، جلد اول، تهران: خیام.
خوسفی  بیرجندی، ابن حسام (1381)، خاوران نامه، مقدمه سعید انوری، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
زارعی فارسیانی، احسان؛ قاسمی اشکفتکی، مریم (1398)، ترکیب بندی در نگارگری ایرانی با تأکید بر مضمون و اصول سنت های تصویری، جلوه هنر، تابستان 1398، سال یازدهم، شماره 25، صص 33-43.
سایپ، لورنس آر (1388)، کتاب های تصویری چگونه کار می کنند؟، ترجمه سحر ترهنده، حرفه هنرمند، شماره 30، صص  128-133.
سبحانی، جعفر(1346)، پیروزی بزرگ در خیبر، مجله فرازهایی از تاریخ اسلام، آذر 1346، سال نهم، شماره 10، صص 53-56.
شاردن، سرژان (1338)، سیاحت نامه شاردن، جلد چهارم و پنجم، ترجمه محمد عباسی، تهران:  امیرکبیر.
شایسته‌فر، مهناز (1384)، عناصر شیعی در نگارگری و کتیبه نگاری تیموریان و صفویان، تهران: مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.
شایسته‌فر، مهناز؛ کاویان، ندا (1393)، معرفی و بررسی نگاره های مربوط به نبردهای حضرت علی (ع) در نسخه مصور روضه‌الصفا موجود در مجموعه فرییر، نشریه مطالعات هنر اسلامی، تابستان 1393، شماره 21، صص 29-44.
شاهکارهای نگارگری ایران (1384)، تهران: موزه هنرهای معاصر.
صالحی، کوروش؛ قلی زاده، محرم (1391)، میرخواند و اثر تاریخی وی روضه الصفا، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شهریور 1391، صص 99-107.
صداقت، فاطمه (1385)، نسخه خطی خاوران نامه شاهکار نگارگری مذهبی ترکمانان قره قویونلو و آق قویونلو، دوفصلنامه مطالعات هنر اسلامی، بهار و تابستان 1385، شماره چهارم، صص 103-120.
صدر، احمد؛ جوادی، سعید (1380)، دایره المعارف تشیع (جلد پنجم)، تهران: شهید سعید محبی.
صفا، ذبیح الله (1364)، تاریخ ادبیات ایران (جلد چهارم)، تهران: فردوسی، چاپ سوم.
طبری، محمدبن جریر (1363)، تاریخ طبری (جلد سوم)، تهران: اساطیر، چاپ سوم.
فردوسی، ابوالقاسم (1374)، شاهنامه،     به تصحیح مول، ژول، تهران: سخن.
کریم‌زاده تبریزی، محمدعلی(1370)،  احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر هند و عثمانی، لندن: چاپ سوم.
کمبریج (1379)، کتاب تاریخ ایران دوره تیموریان، ترجمه یعقوب آژند. تهران: جامی.
کنبای، شیلا (1378)، نقاشی ایرانی، ترجمه مهدی حسینی، تهران: دانشگاه هنر.
کوثری، مسعود؛ عمودی، عباس (1392)، هنر مردمی دینی: شمایل شناسی حضرت علی (ع)، جامعه شناسی هنر و ادبیات، بهار و تابستان 1392، دوره 5، شماره 1، صص 23-51.
مهدی‌زاده، علیرضا (1394)، تحلیل نگاره های فتح خیبر مربوط به دوره های تیموری، ترکمن و صفوی، دوفصلنامه مطالعات تطبیقی هنر، زمستان1394، شماره10، صص 97-108. 
میرخواند، محمد بن خاوندشاه (1380)، تاریخ روضه الصفا فی سیره الانبیا و الملوک و الخلفاء(جلد سوم و چهارم)، تصحیح جمشید کیانفر، تهران: اساطیر.    
نظرلی، مائیس (1390)، جهان دوگانه مینیاتور ایرانی، ترجمه عباسعلی عزتی. تهران: فرهنگستان هنر.
 یعقوبی، محمد بن اسحاق، آیتی، محمد ابراهیم (1382)، تاریخ یعقوبی (جلد دوم)، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ نهم.
فهرست منابع لاتین ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
Canby, Sheila (1999). The Golden Age of Persian Art. London: British Museum Press.