تحلیل اکسپرسیون رنگ قرمز در هفت‌پیکر نظامی بر اساس عرفان اسلامی (نوع مقاله: پژوهشی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشجوى دکترى هنرهاى اسلامى، دانشکده هنرهاى صناعى اسلامى، دانشگاه هنر اسلامى تبریز، ایران

http://dx.doi.org/10.29252/rahpooyesoore.6.3.71

چکیده

نظامی از کارکردهای رمزی و بیان استعاری بن‌مایه‌های آئین مهر و زرتشت در منظومه هفت‌پیکر، بهره‌های فراوان برده است. عبور بهرام از هفت‌گنبد، به رنگ های مختلف، در روزهای هفته، با تأکید بر سیارات مربوطه، به‌عنوان روایت مرکزی و از طرف دیگر، مشابهت آن با نردبان هفت‌پله‌ای در آیین مهر، نشان از شناخت و وفاداری نظامی به این آیین‌ها در آثارش دارد. این امر، بر تفسیر دلالت‌های‌معنایی و اکسپرسیون رنگ ها در آثارش، تأثیرگذار بوده است. مسأله این است که در گنبد چهارم، دلالت‌های‌معنایی و اکسپرسیون رنگ قرمز، نشان از اجتناب او از مفاهیم این آئین‌ها و نیز شناخت او از مفاهیم رنگ قرمز در جهان اسلام دارد. سؤال این است: با توجه به ارتباط گسترده‌ی هفت‌پیکر با مفاهیم آیین‌ مهری، اکسپرسیون رنگ قرمز در این داستان، چگونه و براساس کدام اشارات صریح، با مفاهیم این رنگ در عرفان اسلامی مطابقت دارد؟ این مقاله با روش توصیفی‌‌تحلیلی و تطبیقی نشان می‌دهد، اکسپرسیون رنگ قرمز در هفت‌پیکر، نه بر اساس نجوم، آئین مهر و یا دین زرتشت، بلکه با تکیه‌بر مبانی عرفان اسلامی، در قالب کلیدواژگان خاصی که در این داستان، بر کسب خردمندی و لزوم عقلانیت تأکید‌ می‌کنند، قابل تفسیر و تحلیل است. همچنین، حصول مرتبه فنا، به‌عنوان غایت انسان و تفاوت آن در آئین مهر نیز قابل توجه است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analysis of red color expression, in Haft Peykar, based on Islamic mysticism ……. Research Paper

نویسنده [English]

  • Reza Rafiei Rad
Ph.D S tudent of Islamic Art, Faculty of Islamic Arts, Tabriz Islamic Art University, Tabriz., Iran
چکیده [English]

Nizami has benefited greatly from the symbolic functions and metaphorical expression of the Mehr and Zoroastrian rites in the Haft Peykar verse. The passage of Bahram Gour, the Sassanid king, in the seven domes, which actually means seven fire temples, in different colors, during the week and with emphasis on the relevant planets, is the central narrative. On the other hand, the similarity of these seven stages, with the ladder of the weekly step, in the ritual of Mehr, is the sign of Nizami's knowledge and loyalty to these rituals in his works. This close relationship has influenced the interpretation of semantic implications and color expression. As the meanings of the red expression in the Red Dome, which are associated with Mars, the Third Earth, and Tuesday, interpreted as the depiction of blood in the myth of the first cow in the Mehr ritual. The problem is that in the fourth dome, we encounter a different function of the red expression. This is a sign that he avoids the concepts of this religion and his deep knowledge about the color red in the Islamic world. The question is: Given the extensive connection that Nizami's story has made with the said rituals in Haft Peykar, how does the red color expression in this story correspond to the concepts and function of this color in Islamic mysticism? What are the signs of this in Haft Peykar? This article, in a descriptive-analytical and comparative way, shows that the story of the Red Dome has explicit references to the expressive implications of red in Islamic mysticism. In the poem The Red Dome of Wisdom and the Need for Rationality, in the form of specific keywords, for the main characters of men and women and their solutions in life. In fact, what Bahram teaches in this dome is the need to acquire rationality. Thus, the red color expression in Haft Peykar can only be interpreted based on the principles of Islamic mysticism, Not based on astronomy, Mehr religion or Zoroastrian religion. The red color in the red dome cannot have the origin of the Mehr ritual. Because, the fourth position in the ritual of Mehri's arrival is the position of the lion, which refers to "power" and "time". In the story of Nizami's fourth dome, neither time nor power is the main theme of the story. In addition, Lion is purple, not red. Some mystics before Nizami, as well as his contemporaries, attribute the expressive implications of red to rationality and the need to acquire wisdom. The expressive implications of red in the Red Dome narrative, with the rationality and values of the acquisition of wisdom and reason, are much more likely and reasoned than the expressive implications of red in the Mehr ritual.  Also, the disappearance of Bahram at the end of the story of the Red Dome corresponds to the attainment of the rank of inexistence in Islamic mysticism, and differs from the goal of man in the ritual of Mehr.   

کلیدواژه‌ها [English]

  • Color Expression
  • Mithraism
  • Haft Peykar
  • Red Dome
  • Color in Islamic Mysticism
قرآن کریم
آموزگار، ژاله و تفضلی، احمد (1389)، اسطوره زندگی زرتشت، چاپ نهم، تهران: چشمه.
ابن‌سینا (1365)، معراج نامه، جلد اول، به اهتمام بهمن کریمی، رشت: مطبعه عروه‌الوثقی.
ارنست، کارل (1377)، روزبهان بقلی، ترجمه مجدالدین کیوانی، تهران: نشر مرکز.
الیاده میرچا. ( 1376)، رساله در تاریخ ادیان، ترجمه جلال ستاری. تهران: سروش.
اولانسی، دیوید(1380)، پژوهشی نو در میتراپرستی، ترجمه مریم امینی، تهران: نشر چشمه.
ایتن، یوهانس (1395)، کتاب رنگ ایتن، مترجم: هادی محرابی، تهران انتشارات میردشتی.
بری، مایکل (1385)، تفسیر مایکل بری بر هفت‌پیکر نظامی تهران: نشر نی.
بلخاری، حسن (1390)، حکمت و تأویل رنگ ها در هفت‌پیکر نظامی، کتاب ماه ادبیات، شماره 163 ، (109 تا 117).
بلعمی، ابوعلی (1341 )، تاریخ بلعمی تصحیح ملک الشعراء بهار، به کوشش پروین گنابادی، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ.
بیرونی، ابوریحان (1367)، التفهیم فی صناعات التنجیم، به تصحیح جلال‌الدین همایی، چاپ چهارم، تهران: نشر هما.
پرتو، شهین (1350)، پیک میترا، مزدا، تهران، فروردین.
ثعالبی، ابومنصور عبدالملک (1385)، شاهنامة ثعالبی، ترجمة محمود هدایت، تهران: اساطیر.
جعفری قریه علی، حمید (1392)، هفت کاخ کاووس و نردبان آیین مهری، فصلنامه علمی- پژوهشی ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، سال 9 شماره 31.
دوانی، فزونه و فشارکی، محمد و خراسانی، محبوبه (1394)، بازتاب نمادین قربانی میترایی - اسطورة کشتن گاو نخستین- در هفت‌پیکر نظامی، نشریه علمی- پژوهشی متن‌شناسی ادب فارسی، شماره 2، پیاپی 26، (1 تا 20).
رسائل اخوان الصفا و خلال الوفا، (1305)، تهران: موسسه نشر میراث مکتوب.
رضی، هاشم . ( 1381 )، تاریخ رازآمیزی میترایی در شرق و غر : ب پژوهشی در تاریخ آیین میترای از آغاز تا عصر حاضر. تهران: بهجت.
رفیعی راد، رضا و خزائی، محمد (1398)، تطبیق منظر معنایی رنگ‌ها در قرآن کریم و ادبیات کنایی فارسی، نشریه هنرهای صناعی اسلامی، سال چهارم شماره ۱ (پیاپی ۴)، از (28-35).
ریاضی، حشمت‌الله (1385)، داستان ها و پیام های نظامی گنجوی، تهران: حقیقت.
دهخدا، علی‌اکبر (بی‌تا)، لغت نامه ( بر اساس حروف الفبا) ناشر چاپی: سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور، ناشر الکترونیک: مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان.
ستوده راد، هاله (1395)، بررسی روان‌شناختی رنگ در هفت‌پیکر و خسرو و شیرین نظامی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه ارومیه.
سهروردی، شهاب‌الدین (1332)، عقل سرخ، تهران: چاپخانه بانک ملی ایران.
سهروردی، شهاب‌الدین یحیی (1388)، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج3، به تصحیح و تحشیه و مقدمه سید حسین نصر، چاپ چهارم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شکاری نیری، جواد (1382)، جایگاه رنگ در هنر و فرهنگ اسلامی ایران، نشریه مدرس هنر، سال اول شماره سوم، (93-104).
صفا، ذبیح الله، (1379)، تاریخ ادبیات ایران، چاپ هجدهم، تهران: ققنوس.
طباطبائی، سید محمدحسین (1394)، سنن النبی، محمدهادی فقهی, سید هادی خسروشاهی، تهران: بستان کتاب.
طبری، محمد بن جریر (1375)، تاریخ طبری، ترجمة ابوالقاسم پاینده، چاپ پنجم، تهران: اساطیر.
عربی، محی الدین (1387)، فصوص الحکم، ترجمه محمد خواجویی، چاپ اول، تهران: انتشارات مولی.
غنی، قاسم (1374، تاریخ تصوف در اسلام، جلد 2، چاپ ششم، تهران: زوار.
قاضی النعمان (بی تا)، دعائم الاسلام، ترجمه عبدالله امیدوار، تهران انتشارات.
قاضی‌زاده، خشایار، خزائی، محمد(1384)، مقامات رنگ در هفت‌پیکر نظامی و تجلی آن در نمونه‌ای از آثار نگارگری، نشریه علمی پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، شماره 3، (7-24).
قدیانی، عباس (1376)، تایخ و مذاهب در ایران، چاپ دوم، تهران: نشر انیس.
کلینی، محمد بن یعقوب، (بی تا)، مترجم، حسین استاد ولی، تهران: دارلثقلین.
مبلغی آبادانی، عبدالله (1373)، تاریخ ادیان و مذاهب جهان، از 35 هزار قبل تا اسلام و مذاهب در اسلام، قم: نشر منطق.
مجلسی، محمدباقر (1385)، حلیه المتقین، تهران: انتشارات یوکتاب.
معین، محمد (1394)، مزدیسنا و ادب پارسی، دو جلد، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
کبری، نجم الدین (1368)، فوائح الجمال و فواتح الجلال، به اهتمام حسین حیدرخانی مشتاقعلی، ترجمه محمدباقر ساعد خراسانی، چاپ اول، تهران: انتشارات مروی.
مختارنامه، آزاده (1385)، بررسی عنصر رنگ در سه اثر لیلی و مجنون، هفت‌پیکر و خسرو شیرین نظامی گنجوی، دانشگاه شیراز، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته زبان و ادبیات فارسی.
نجم رازی‌، عبدالله بن محمد(1386)، مرصادالعباد من‌المبدأ الی المعاد، تهران: نشر علمی و فرهنگی.
نظامی، الیاس بن یوسف بن زکی (1381)، اقبال نامه، تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، چاپ اول، تهران: برگ‌نگار.
ــــــــــــــــــــــــــــــ (1381)، خسرو و شیرین، تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، چاپ اول، تهران: برگ‌نگار.
ــــــــــــــــــــــــــــــ (1381)، شرف نامه، تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، چاپ اول، تهران: برگ‌نگار.
ــــــــــــــــــــــــــــــ (1381)، مخزن الاسرار، تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، چاپ اول، تهران: برگ‌نگار.
ــــــــــــــــــــــــــــــ (1381)، لیلی و مجنون، تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، چاپ اول، تهران: برگ‌نگار.
ــــــــــــــــــــــــــــــ (1381)، هفت پیکر، تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، چاپ اول، تهران: برگ‌نگار.
واردی، زرین تاج و مختارنامه، آزاده (1386)، بررسی رنگ در حکایت‌های هفت‌پیکر نظامی، نشریه ادب پژوهی، شماره دوم (167-189).
ورمازرن، مارتین (1383)، آئین میترا، ترجمه بزرگ نادرزاد، چاپ پنجم، تهران: چشمه.
ویل، ارنست(1385)، خاستگاه و سرشت دین میترا، دین مهر در جهان باستان (مجموعه گزارش‌های دومین کنگره بین‌المللی مهرشناسی، ترجمه مرتضی ثاقب فر، تهران: نشر توس.
هجویری غزنوی، ابوالحسن(1371، کشف المحجوب، تصحیح والنتین ژوکوفسکی، با مقدمه قاسم انصاری، چاپ دوم، تهران: کتابخانه‌ی طهوری.
همایی، جلال‌الدین (1362)، تصوف در اسلام، تهران: هما.