شمایل شناسی نگاره براق در نقش مایه های دوران اسلامی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد پژوهش هنر، واحد بیرجند، دانشگاه آزاد اسلامی، بیرجند، ایران.

2 استادیار دانشکده صنایع دستی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران.

چکیده

امروزه شناخت بیشتر و بهتر هنرهای سنتی ایران مستلزم بهره‌گیری از رویکردهای نوین در حوزه مطالعات عالی هنر است. شمایل شناسی یا آیکونولوژی، رویکردی است که آثار هنری را با در نظر گرفتن زمینه های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی هر دوره تحلیل می کند. در این شیوه، هنر به عنوان سندی از یک دوره تاریخی معرفی شده و در نهایت دستیابی به محتوای معنایی اثر ممکن می‌شود. در این پژوهش، نگاره براق، با بهره گیری از مطالعات شمایل شناسی به هدف شناسایی زمینه های شکل‌گیری و لایه های درونی این نقشمایه و دستیابی به الگوی تصویری رایج آن، مورد مطالعه قرار گرفته است. پرسش های پژوهش بدین قرار است: ریشه فرمی این شمایل به کجا باز می‌گردد؟ بار معنایی لایه های درونی این نقش مایه چیست و عوامل موثر بر شکل گیری آن کدامند؟ گردآوری مطالب به روش کتابخانه‌ای صورت پذیرفته است. پس از جمع آوری 26 نمونه تصویری به روش نمونه‌گیری در دسترس؛ به توصیف، تجزیه، تحلیل و ریشه یابی تصاویر پرداخته شده و با رسیدن به الگوی تصویری نگاره، تحلیل نهایی انجام شده است. در این پژوهش، به واسطه تطبیق نتایج حاصل از مطالعه بصری با روایات ادبی و دینی و دیگر علوم، این نتیجه حاصل می‌شود که ریشه فرمی و معنایی نگاره براق به هزاره های قبل از میلاد باز می‌گردد و تاکنون ادامه یافته است. گرچه این نگاره در هر دوره، با در نظر گرفتن شرایط اجتماعی و دانش عمومی، با اندک تفاوت ظاهری مواجه شده، ولی تا به امروز از معنای نمادین آن چیزی کاسته نشده و احتمال این می‌رود که هدف هنرمند از تلفیق علم، هنر و دین، تأکید هر چه بیشتر بر معنای خدای گونه، روحانی و مذهبی براق بوده است تا در باور عموم، مرکبی متناسب با منزلت نبی اکرم(ص)، ترسیم و معرفی کرده باشد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Iconology of Buraq in the Iranian Motifs of the Islamic Era

نویسندگان [English]

  • Hengameh Shahbeigi 1
  • Farhad Khosravi Bizhaem 2
1 Graduate Master in Research of Art, Birjand Branch, Islamic Azad University, Birjand, Iran.
2 Assistant Professor, Faculty of Handicrafts, Art University of Isfahan, Isfahan, Iran.
چکیده [English]

Today, more and better understanding of Iranian traditional arts requires the use of new approaches in the field of higher art studies. Iconology is an approach that analyzes works of art considering the political, social, and economic contexts of each period. In this way, art is introduced as a document from a historical period and finally it is possible to achieve the semantic content of the work. In this research, the Buraq motif has been considered by using iconological studies to identify the backgrounds of formation and inner layers of this theme and to achieve its common visual format. The research questions are as follows: Where is the origin of this icon? What is the semantic role of the inner layers of this motif and what are the factors affecting its formation? This research has been done in a library method. After collecting 26 samples by available sampling method; The images are described, analyzed and rooted, and the final analysis is performed by reaching the visual template of this Icon. According to the results, Buraq is a horse with a human head that always has a hat or a crown and a necklace and its toe are like cow hoof and its tail is like a peacock tail and in half of the cases it is drawn with open wings. In many cases, his skin is spotted. In this research, by comparing the results of visual study with literary, religious and other fields studies, it is concluded that the formal and semantic roots of Buraq icon in Iran go back to millennia BC and has continued to this day. It was used in various works through the art history such as cylindrical seals of Sumerian deeds, horse bridles in Lorestan bronzes, part of Pazyryk carpets, Achaemenid cylindrical seals, Seljuk lusterware tiles, paintings of the Ascension of the Prophet Mohammad, Safavid tiles and the rugs of the contemporary era. Although this icon has faced a slight apparent difference in each period, taking into account social conditions and general knowledge, to this day the symbolic meaning and the visual shape of the thing has not diminished and it is likely that the artist’s goal was to combine science, art and religion. The emphasis has been more and more on the meaning of God-like, spiritual and religious in order to draw and introduce a design in accordance with the dignity of the Prophet Mohammad in the public belief. Overall, the results indicate that in different eras, this image has been a symbol of courage, strength, light and speed. In the pre-Islamic period, by drawing a masculine face and adding a horn or horned crown and in the post-Islamic period by adding a peacock’s tail, wings, crown and necklace, an aspect of holiness and divinity has been exhibited.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Iconology
  • Iconography
  • Iranian Painting
  • Buraq Icon
فهرست منابع فارسی ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ابن اثیر، مبارک بن محمد (1383)، النهایه فی غریب الحدیث والاثر، جلد1، قم: اسماعیلیان.
ابن هشام، ابو محمد عبدالملک (1396)، السیره النبویه، ترجمه مسعود   انصاری، جلد2، تهران: مولوی.
اتینگهاوزن، ریچارد؛ اشپولر، برتولد؛ پطروشفسکی، ایلیاپاولویچ؛ لمتون، آن کاترین سواین فورد، و مرگان (1384)، ایلخانان، ترجمه و تألیف یعقوب آژند، چاپ اول، تهران: مولی.
افضل طوسی، عفت السادات؛ سلاحی، لادن (1396)، «شمایل حضرت  محمد (ص) در کاشی نگاره های خانه های شیراز»، نگره، ش41، صص 5-15.
بلک، جرمی؛ گرین، آنتونی (1383)، فرهنگنامه خدایان، دیوان و نمادهای بین النهرین باستان، ترجمه پیمان متین، تهران: امیرکبیر.
بوذری، علی (1389)، قضای بی زوال (نگاهی تطبیقی با تصاویر چاپ سنگی معراج پیامبر)، تهران: دستان.
بورکهارت، تیتوس (1392)، هنر اسلامی زبان و بیان، ترجمه مسعود رجب نیا، چاپ دوم، تهران: سروش.
بیکرمن، هنینگ؛ هانتر، ویلی؛ دوبلوا، فرانسوا، و بویس، مری (1384)، علم در ایران و شرق باستان، ترجمه: همایون صنعتی زاده، تهران: قطره.
بهارلو، علیرضا؛ فهیمی‌فر، علی اصغر (1396)، «عناصر  زیبایی شناختی  در  دیوارنگاره های قاجاری معراج پیامبر»، فرهنگ و ادبیات عامه، شماره 13، صص 75-110. 
پوپ، آرتور و همکاران (1394)، سیری در هنر ایران، ترجمه سیروس پرهام، چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی.
حسینی، مهدی؛ گرشاسبی فخر، محمدرضا (1389)، «بررسی نماد براق در مکتب های هرات و تبریز»، هنرهای تجسمی نقش مایه، شماره 5، صص 43-52.
حلبی، علی بن ابراهیم (2006)، السیره الحلبیه، جلد1، بیروت: دارالکتاب العلمیه.
دهخدا، علی اکبر (1361)، لغت نامه، زیر نظر محمد معین، جلد3، تهران: دانشگاه تهران. 
الرفاعی، انور (1395)، تاریخ هنر در سرزمین های اسلامی، ترجمه عبدالرحیم قنوات، چاپ سوم، مشهد: جهاد دانشگاهی مشهد.
ستوده، منوچهر (1354)، از آستارا تا استارباد، جلد 2، تهران: انجمن آثار ملی،
سگای، ماری رز (1385)، معراج نامه (سفر معجزه آسای پیامبر)، ترجمه مهناز شایسته فر، تهران: موسسه صندوق تعاون.
شاقانی پور، زهرا؛ قاضی زاده، خشایار (1394)، «رمزپردازی نگاره معراج پیامبر (ص) در فالنامه تهماسبی به روش آیکونولوژی اروین پانوفسکی»، پیکره، شماره 8، صص 36-53.
شایسته فر، مهناز (1384)، هنر شیعی (عناصر هنر شیعی درنگارگری و کتیبه نگاری تیموریان و صفویان)، تهران: مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.
شریف زاده، عبدالمجید (1381)، دیوار نگاری در ایران (دوره زند و قاجار)، تهران: مؤسسه صندوق تعاون.
شوالیه، ژان، و آلن گربران (1384)، فرهنگ نمادها، ترجمه سودابه فضایلی، تهران: جیحون.
شیخی، علیرضا؛ صادقی فر، ملیحه (1397)،  «مطالعه سیر تحول تصویری براق در نگارگری ایرانی از قرن هفتم تا سیزدهم هجری قمری»، مبانی نظری هنرهای تجسمی، شماره 5، صص 93-106.
شین دشتگل، هلنا (1389)، معراج نگاری نسخه های خطی تا نقاشی های مردمی، با نگاهی به پیکرنگاری حضرت محمد، تهران: علمی و فرهنگی. 
طارمی، حسن (1375)، «براق»، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، جلد2، تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی.
طباطبایی، محمد   حسین (1353)، تفسیرالمیزان، ترجمه سید محمد  باقر  موسوی همدانی، جلد 25،  قم: بنیاد علمی و فرهنگی علامه طباطبایی.
علی پور، مرضیه، مراثی، محسن (1396)، «مطالعه تطبیقی نگاره های معراج حضرت محمد (ص) و نقاشی های عروج حضرت عیسی (ع)»، نگره، شماره 42، صص 123-141.
فریه، ر. دابلیو (1374)، درباره هنرهای ایران، ترجمه پرویز مرزبان، تهران، فرزان.
فلاح طوسی، هنگامه (1389)، مطالعه پیشینه تاریخی و اعتقادی نقش طاووس و بازنمود آن در نگاره های ایرانی، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته هنر اسلامی گرایش کتابت و نگارگری، استاد راهنما: بهار مختاریان، دانشگاه هنر اصفهان.
 قرطبی، محمدبن احمد (1364)، الجامع لاحکام القرآن، جلد 8، تهران: ناصر خسرو. 
کلنیی، بلا؛ سانتو، ایوان (1394)، هنر ایران عصر قاجار در مجموعه مجارستان، ترجمه طاهر رضازاده، تهران: فرهنگستان هنر.
مجلسی، محمد باقربن محمدتقی (1315)، بحار الانوار، جلد9 و 18، تهران: اسلامیه.
محمدیان، فخرالدین؛ شریف کاظمی، خدیجه؛ صالحی کاخکی، احمد، و احمدزاده، فرید (1394)، «تصویرگری براق در هنر سفالگری و نگارگری دوره اسلامی با تأکید بر معراج پیامبر (ص)»، نگارینه هنر اسلامی، شماره 5، صص 51-88.
 مشایخ فریدونی، محمد حسن (1375)، دایره المعارف تشیع، زیر نظر احمد صدر حاج سید جوادی، کامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی، جلد 3، تهران: شهید سعید محبی.
مک کال، هنریتا (1375)، اسطوه های بین النهرینی، ترجمه عباس مخبر، چاپ دوم، تهران: مرکز.
مکارم شیرازی، ناصر (1367)، تفسیر نمونه، ج12، تهران: دارالکتاب اسلامیه.
مهدی زاده، علیرضا (1394)، «مقایسه تطبیقی نگاره معراج در خمسه نظامی و فالنامه تهماسبی»، جلوه هنر، شماره 14، صص 5-17.
مهدی زاده، علیرضا؛ بلخاری قِهی، حسن (1393)، «بررسی مضامین و نمادهای شیعی در نگاره معراج پیامبر در نسخه فالنامه تهماسبی»، شیعه شناسی، شماره 46، صص 25-46.
میرزایی مهر، علی اصغر (1386)، نقاشی های بقاع متبرکه در ایران، تهران: فرهنگستان هنر.
وکیلی، شروین (1391)، اسطوره شناسی آسمان شبانه، تهران: شورآفرین.
هال، جیمز (1390)، فرهنگ نگاره ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمه رقیه بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر. 
فهرست منابع لاتین ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
Paret, Rudi. (1986), “al-Burāḳ”, in: Encyclopedia of Islam, Second Edition, Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Leiden: E. J. Brill. Consulted online on 18 September 2020 http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_1527##
Ritter, Nils C. (2015), “Gemstones in Pre-Islamic Persia: Social and Symbolic Meanings of Sasanian Seals”, International Conference of Gemstones in the First Millennium AD, pp 277-292, Römisch-Germanisches Zentralmuseum, Mainz, Germany.
URL1:https://davidlyons.photoshelter.com image/I0000YN93CymdXBA, (accessed date: 15/5/2019)##
URL2:https://www.theoi.com/GalleryZ38.1.html,  (accessed date: 15/5/2019)##
URL3:https://iranatlas.info/regional%20prehistoric/hasanlu/bukan.htm, (accessed date: 29/7/2020)##
URL4:https://www.davidmus.dk/en/collections/islamic/materials/miniatures/art/13-2012, (accessed date: 15/1/2017)##