شمایل شناسی نقش انسان بالدار در نقاشی‌های بقعه شاهزاده ابراهیم کاشان(نوع مقاله:پژوهشی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش آموخته کارشناسی ارشد تاریخ هنر جهان اسلام دانشکده هنرهای تجسمی دانشگاه تهران، ایران

چکیده

بقعه شاهزاده ابراهیم کاشان به‌عنوان یکی از بناهای مذهبی دوره قاجار، دارای نقاشی‌های دیواری درخور توجه‌ای است که تصویر چندین انسان بالدار را همچون نگهبانانی بر بالای سر شخصیت های مذهبی نشان ‌داده ‌است. مهم‌ترین سوال این پژوهش شناخت مفهوم انسان بالدار در این بنا و چرایی وجود آن‌ها با اندامی نیمه برهنه بر بالای سر شخصیت های مذهبی بوده که روش پانوفسکی به لحاظ دقت مرحله به مرحله از توصیف تا تفسیر، به عنوان چارچوب نظری، انتخاب شده است. در نتیجه طی‌کردن این مسیر به روش فوق، نگارنده به این نتیجه رسید که با توجه به التقاطی‌بودن فرهنگ قاجار، ردپای گرایش عمومی به مذهب، غرب‌گرایی و باستان‌گرایی در نقاشی‌های این بنا، مشاهده می شود. مفهوم فرشته نگهبان که در فرهنگ شیعی و باور عامه به‌عنوان مددرسان و حافظ پیامبر و خاندان وی شناخته می شود، بر وفور تصویرگری این نقش در دوره قاجار بی‌تأثیر نبوده است. شکلی از فرشتگان عریان و فربه نیز، تحت تأثیر نقاشی غربی در هنر ایران رواج یافت که شباهت بسیاری با انسان‌های بالدار امام‌زاده ابراهیم دارند. همچنین با توجه به تمایلات باستان‌گرایانه در هنر قاجار، خاستگاه مفهومی فرشته نگهبان را می‌توان در هنر پیش از اسلام با مصادیقی چون ایزد سروش، فروهر و الهه نیکه نیز جستجو کرد.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Iconology Regarding the Role of the Winged Figure in the Paintings of the Tomb of Shahzadeh Ibrahim of Kashan City

نویسنده [English]

  • Zohre sadat Tolou hosseini
Graduated with a MA in His tory of Art Islamic World, School of Visual Arts, University of Tehran, Tehran, Iran
چکیده [English]

As one of the religious buildings of the Qajar dynas ty, the tomb of Imamzadeh Ibrahim in Kashan features a number of remarkable murals that present the image of several winged figures who seem as guards depicted over religious figures. These Farvahars are to be found all over the murals painted on the inner side of the dome. The firs t section of this paper is dedicated to introducing the monument of Imamzadeh Ibrahim, the his tory behind murals in the Qajar dynas ty, and also the his toric city if Kashan. The second section of the paper considers the iconology of the winged figure depicted in the paintings of this monument with the purpose of recognizing the origins of this icon in the his tory of Iranian art and culture using the Erwin Panofsky method. The mos t noteworthy ques tion of this s tudy is to comprehend the concept behind the winged figure in this building, and explain why they have been depicted with a half-naked body over religious figures. The Panofsky method has been chosen as the theoretical framework in terms of its s tep-by-s tep accuracy ranging from description to interpretation. As a result of pursuing this s tudy path using the mentioned method, the author came to the conclusion that due to the eclectic nature of the Qajar culture, traces of a general tendency towards religion, Wes ternism, and antiquity can be observed in the works of art associated with this period in his tory. The Farvahars depicted in the murals painted on the inner side of Imamzadeh Ibrahim’s tomb in Kashan have also benefitted from this eclectic approach, and a combination of these three characteris tics can be observed in them. The concept of the guardian angel, which is recognized in the Shiite culture & popular belief as the helper and protector of the Prophet Muhammad (PBUH), the Imams (AS), and other people, has been rather influential on the abundance of illus trations of this figure during the Qajar period. Furthermore, the general desire to appeal to the Ahl al-Bayt, gaining reward in the Hereafter, and closeness to God has contributed to the endowment & vow of a part of an individual’s property for the development of religious tombs and their artis tic decorations. The cons truction and decoration of the monument of Imamzadeh Ibrahim by Khaleh Beygom and the endowment of the land & property of this lady for the cons truction of this tomb are among such examples. A form of naked and fat angels, under the influence of Wes tern painting and illus tration of Cupido (the God of Love), became popular in Iranian art. There are many similarities between these forms and the mentioned winged figures. The form of clothing and face of Imamzadeh Ibrahim’s winged figures is inspired by royal portraiture, the form of crowns of kings, and the clothing of Qajar women. Furthermore, according to the archaic tendencies in Qajar art & culture, the conceptual origin of the guardian angel can also be sought in pre-Islamic art & Zoroas trian beliefs with examples the likes of Izad Soroush, Farvahar, and the influence of the Greek era with figures such as Elahe (Goddess in Persian) Nikeh.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Guardian Angel
  • Shahzadeh Ibrahim Kashan
  • Iconology
  • Qajar Dynas ty
  • Ancient Iran
------ (1388)، قرآن کریم، ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای، تهران: هلیا.
ابن طاووس، علی بن موسی(1380)، لهوف، ترجمه سید ابوالحسن میر ابوطالبی، ، قم: دلیل ما.
اختیاری، اسفندیار و آزاده پشوتنی‌زاده و رامین اخوی‌جو(1390) ،  تحولات نماد الوهی فرشته با الهام از نقش فروهر و بن‌مایه سیمرغ زن در فرهنگ و هنر، دوره 3، شماره 1، (پاییز): 5- 23.
اخوی‌یان، مهدی(1392)، علل اجتماعی گسترش و انحطاط دیوارنگاره های عاشورایی در اواخر دوره قاجار، هنر، علم و  فرهنگ، ش 1، (زمستان): 43- 54.
اسکارچیا، جیان روبرتو(1390)، هنر صفوی، زند، قاجار، ترجمه یعقوب آژند، تهران: مولی.
آژند، یعقوب (1385)، مکتب نگارگری اصفهان، تهران: فرهنگستان هنر.
‏-------- (1389)، پژوهشی در تاریخ نقاشی و نگارگری ایران، ج 2. تهران: سمت
‏-------- (1395)، نمایش در دوره قاجار، تهران: مولی.‏
افشار، ایرج (1378)، در تاریخ کاشان، عبدالرحیم ضرابی کاشانی، تهران: امیرکبیر.
امانت، عباس (1383)، قبله عالم: ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران، ترجمه حسن کامشاد، تهران: کارنامه.
اوبن، اوژن (1362)، ایران امروز، ترجمه علی‌اصغر سعیدی، تهران: زوار.
ایمانی، الهه و محمود طاووسی، امیرحسین چیت‌سازیان، علی شیخ  مهدی(1394)، گفتمان باستان‌گرایی در نقوش قالی‌های تصویری دوره قاجار، گلجام، ش 28، (پاییز و زمستان): 23-38.
باغ شیخی، میلاد و مهدی شیخ‌زاده بیدگلی(1396)، تحلیل مضمون نقوش دیواری تکیه عباس‌آباد کاشان، هنرهای صناعی، ش 1، (پاییز و زمستان): 33- 45.
بختورتاش، نصرتالله (1351). گردونه خورشید یا گردونه مهر، بررسی‌های تاریخی، ش 40، (مرداد و شهریور): 65 ـ 100.
بلوکباشی، علی (1383). تعزیه‌خوانی: حدیث قدسی مصائب در نمایش آیینی، تهران: امیرکبیر.
بیستونی، محمد (1390)، ترجمه مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن، ج 23، قم: بیان جوان.
بیضایی، بهرام (1387). نمایش در ایران، تهران: روشنگران و مطالعات زنان.‏
پاکباز، رویین (1385). دائره‌المعارف هنر، تهران: فرهنگ معاصر.
------(1390). نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، تهران: زرین و سیمین.
پانوفسکی، اروین (1395). معنا در هنرهای تجسمی، تهران: چشمه.
پور مدنی، حسینعلی(1381)، راهنمای سیاحتی کاشان، کاشان: مرسل.
توحیدی، فائق(1388)، آشنایی با میراث فرهنگی، تهران: سبحان نور.
جعفری، زهره، مرتضی حیدری و حبیب  الله آیت‌اللهی(1386)، بررسی چگونگی شکل‌گیری نقش فرشتگان (انسان بالدار) در منابع تصویری قبل از اسلام، مدرس هنر، دوره دوم، ش 2، (پاییز و زمستان): 17- 24.
خادم مقدم، مجید(1397)، در مصاحبه با نگارنده: فایل صوتی نزد نگارنده محفوظ است.
دهخدا، علی‌اکبر(1377)، لغت‌نامه فارسی، چاپ دوم، تهران: موسسه لغت‌نامه دهخدا.
ستاری، جلال(1386)، زمینه‌های اجتماعی تعزیه و تئاتر در ایران، تهران: مرکز.
سگای، ماری رز(1385)، معراج نامه سفر معجزه‌آسای پیامبر، ترجمه مهناز شایسته فر، تهران: موسسه مطالعات هنر اسلامی.
سلطانی بیرامی، اسماعیل(1392)، تمثل فرشته در شکل انسان از دیدگاه علامه طباطبایی، قرآن شناخت، سال ششم، ش 2، پیاپی 12، (پاییز و زمستان): 6- 41.
سیف، هادی(1371)، نقاشی پشت شیشه، تهران: سروش.‏
--------(1379)، نقاشی روی گچ، تهران: سروش.
شاپور شهبازی، علیرضا(1390)، جستاری درباره یک نماد  هخامنشی، تهران: شیرازی.
شمیم، علی‌اصغر(1389)، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران: بهزاد.‏
شهری، جعفر(1371)، طهران قدیم، جلد 2، تهران: معین.‏
صفرزاده، نغمه(1393)، مقایسه تطبیقی تصویر فرشتگان  در نگاره های (اسلامی) ایران با نقاشی (دوره های بیزانس و رنسانس) در اروپا، چیدمان، یال سوم، ش 6، (تابستان):54- 65.
صفرزاده، نغمه و بهرام احمدی (1393)، بررسی تصویر فرشتگان در نقاشی دوره قاجار، پیکره، (بهار و تابستان): 47- 56.
طاهری، علیرضا(1390)، درخت مقدس، درخت سخنگو و روند شکل‌گیری نقش واق، باغ نظر، سال هشتم، ش 19، (زمستان): 43- 54.
عکاشه، ثروت (1380)، نگارگری اسلامی، ترجمه غلامرضا تهامی، تهران: حوزه هنری.
علی‌محمدی اردکانی، جواد(1392)، همگامی ادبیات و نقاشی قاجار، تهران: یساولی.‏
عمید، حسن(1371)، فرهنگ عمید، تهران: امیرکبیر.
عناصری، جابر (1381)، هنر و فولکلور، رشد آموزش هنر، ش 2، (زمستان):50 -55.‏
فلاح‌تبار، نصرالله(1392)، قابلیت‌های توسعه پایدار ناحیه کاشان با تأکید بر گردشگری، جغرافیا، ش 24، (بهار و تابستان): 137- 166.
فلور، ویلم(1395)، نقاشی دیواری در دوره قاجار، ترجمه علیرضا بهارلو، تهران: پیکره.
فلور، ویلهم، پیتر چلکووسکی و مریم اختیار(1381)، نقاشی و نقاشان دوره قاجار، ترجمه یعقوب آژند، تهران: ایل شاهسون
قدیانی، عباس(1374)، تاریخ ادیان و مذاهب در ایران، تهران: انیس.
قزوینی، زکریا ابن محمد(1283)، عجایب ‌المخلوقات و غرایب ‌الموجودات، تهران: چاپ سنگی.
کامرانی، بهنام(1385)، تبارشناسی نقش فرشته در نقاشی ایران، ماه هنر، ش 95، (مرداد و شهریور): 52- 65.
کرمی، اکرم(1331)، عرفان در دوره عاشورایی از ادبیات صفویه تا عصر حاضر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
کشمیرشکن، حمید(1396)، درآمدی بر نظریه و اندیشه انتقادی در تاریخ هنر، تهران: چشمه.
کلانتری، علی‌اکبر (1397)،بررسی تفسیری ارتباط آیه «وان‌یکاد» و مسئله چشم‌زخم، مطالعات تفسیری، سال نهم، ش 34، (تابستان): 7-24.
کلینی، محمد بن یعقوب(1407)، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی‌اکبر، آخوندی، محمد، ج ‏۱، ص ۲۴۱، تهران: دارالکتب‌الاسلامیه.
کنبی، شیلا(1391)، نقاشی ایرانی، تهران: دانشگاه هنر.
گیرشمن، رومن(1379)، تاریخ ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمود بهفروزی، تهران: جامی.
لاهیجی، شهلا و مهرانگیز کار(1371)، شناخت هویت زن ایرانی در گسترش پیش ‌از تاریخ و تاریخ، تهران: انتشارات روشنگران.
لوسی اسمیت، ادوارد (1396)، فرهنگ اصطلاحات هنری، ترجمه فرهاد گشایش، تهران: مارلیک.
ماینر، ورنون‌هاید (1393)، تاریخ تاریخ هنر، تهران: فرهنگستان هنر.
مبینی، مهتاب و آزاده شافعی(1394)، نقش گیاهان اساطیری و مقدس در هنر ساسانی (با تأکید بر نقوش برجسته، فلزکاری و گچبری)، جلوه هنر، ش 14، (پاییز و زمستان): 45-65.
مجلسی، محمدباقر(بی‌تا)، بحارالانوار، ج ۴۴، بیروت: الوفاء.
مجلسی، محمدباقر(بی‌تا)، بحارالانوار، ج 59، بیروت: الوفاء.
مجلسی، محمدتقی(1414)، لوامع صاحبقرانی، قم: اسماعیلیان
محتشم کاشانی، علی بن محمد(1391)، دیوان، تصحیح مصطفی فیض کاشانی، ج 1، تهران: سوره مهر.
مصباح اردکانی، نصرت‌الملوک و ابوالقاسم دادور(1387)، نقشمایه زن بر روی مهرهای ایران از دوره پیش خطی ـ پایان دوره ساسانی، پژوهش های زنان، دوره 6، ش 4، (زمستان): 161 ـ 182.
مطهری، مرتضی(1379)، حماسه حسینی، ج ۱، قم: صدرا.
معصومی، غلامرضا(1387)، مقدمه‌ای بر اساطیر و آیین‌های باستانی جهان، تهران: سوره مهر.
معین، محمد(1378)، فرهنگ فارسی، تهران: مطالعات و نشر پارسه.
معین‌الدینی، محمد، نادعلیان، احمد و محسن مراثی(1393)، بررسی مفهوم و جایگاه سبک هنری در هنر عامه، مطالعات فرهنگ- ارتباطات، سال پانزدهم، ش 59، ‏‏(پاییز): 87- 110.‏
ملک‌المورخین کاشانی، عبدالحسین(1378)، مختصر جغرافیای کاشان، تصحیح افشین عاطفی، تهران: مرسل.
موسوی، سید طاهر و محمد خزایی(1389)، فرشته و دیو در آثار چاپ سنگی قاجاری، کتاب ماه هنر، 1389 - ش 139، (فروردین): 40- 43.
میرزایی‌مهر، علی اصغر(1386)، نقاشی بقاع متبرکه در ایران، تهران: فرهنگستان هنر.
نادری گرزالدینی، مرجانه(1395)، بررسی ساختار و نقش‌مایه‌های تکیه حصیر فروشان بابل، چیدمان، ش ‏‏15، (پاییز): 70- 79.
نصرالله‌زاده، سیروس و یاسمن نباتی مظلومی، پیشینه تاریخی ایزد بانو نیکه/ فرشته بالدار: تداوم یک به نمایه از اشکانیان تا قاجار، پژوهش های علوم تاریخی، سال هشتم، ش2، (پاییز و زمستان): 115- 134.
نصری، امیر(1391)، خوانش تصویر از دیدگاه اروین پانوفسکی، کیمیای هنر، سال اول، ش 6، (زمستان): 7- 20.
نفیسی، علی‌اکبر(1355)[2535]. فرهنگ نفیسی، ج 3، تهران: خیام.
معین‌الدینی، محمد، نادعلیان، احمد و محسن مراثی(1393)، بررسی مفهوم و جایگاه سبک هنری در هنر عامه، مطالعات فرهنگ- ارتباطات، سال پانزدهم، ش 59، ‏‏(پاییز): 87- 110.‏
نوروزی، نسرین و ابوالقاسم دادور(1397)، تطبیق زیبایی‌شناختی دیوارنگاری‌های مذهبی واقعه کربلا (بقعه شاه ‏زید و تکیه معاون‌الملک) در تعامل با تعزیه، نگره، ش 48، (زمستان): 86-104.‏
نیکنامی، کمال‌الدین، رضا قاسمی و رضوان رضایی(1393). تحلیل نقش اجتماعی زنان در جوامع سلوکی و اشکانی بر اساس مطالعه مهرها و اثر مهرها، دوره 6، شماره 3، (پاییز): 377- 389.
ورنویت، استفان(1383)، گرایش به غرب (در هنر قاجار، عثمانی و هند)، ترجمه پیام بهتاش و ناصر پورپیراد، تهران: ‏کارنگ.‏
هدایت، صادق(1342)، نیرنگستان، تهران: امیرکبیر.
هرن، پاول و هاینریش هوبرمان(1394)، فرهنگ ریشه‌شناسی فارسی، ترجمه جلال خالقی مطلق، اصفهان: مهر افروز.
هینتس، والتر(1388)، دنیای گمشده عیلام، ترجمه: فیروز فیروزنیا، تهران: علمی و فرهنگی.
یوسفی اشکوری، حسن(1373)، ابولولو در دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 6، تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.