مطالعة تطبیقی پیکرنگاری انسان در سه نسخه از صورالکواکب قرن نهم هجری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد هنر اسلامی، گروه هنر اسلامی، دانشکده حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر، تهران، ایران.

2 دانشیار گروه مطالعات موزه، دانشکده حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر، تهران، ایران.

چکیده

صورالکواکب الثابته اثر صوفی ‌‌رازی از کتب مصور نجوم قدیم است که نگاره‌هایی برای صورت‌های‌ فلکی دارد. صورالکواکب ترکیبی از هنر و ستاره‌شناسی است و می‌توان تصویرسازی‌های آن را به‌عنوان نمادی از نگارگری دوره‌های گوناگون مطالعه نمود. پژوهش حاضر در حیطة پژوهش‌های میان‌دانشی قرار می‌گیرد و همان‌گونه که زمینة تخصصی صورالکواکب ایجاب می‌کند، نگارندگان تحلیل‌های هنری خود را با در نظرداشتن ملاحظات نجومی به انجام رسانیده‌اند تا به این پرسش پاسخ دهند که تحولات هنری قرن نهم هجری چه تأثیراتی بر نگاره‌های انسانی صورالکواکب آن دوران نهاده است؟ در این پژوهش پس از تجزیه‌وتحلیل کمّی و کیفی پیکرنگاری، چهره‌پردازی و جامه‌آرایی انسان در سه نسخه از صورالکواکب در قرن نهم هجری، چگونگی تأثیر الگوهای هنری دورة تیموری بر نگارگران صورالکواکب در زمینة بازنمایی پیکرة آدمی با هدف مشخص نمودن میزان و نحوة تأثیرپذیری نگاره‌های مورد مطالعه از سبک و آثار هم‌عصر واکاوی شده است. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی با استفاده از منابع کتابخانه‌ای است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد نگارگران صورالکواکب ضمن رعایت جوانب علمی، ترکیبی از سنن تصویری نسخه‌های پیشین صورالکواکب را با الگوهای هنری زمانة خود درآمیخته‌اند که در جزئیات نمود بیشتری یافته است. بااین‌حال نمی‌توان آنها را کاملاًً بر هنر دورة تیموری منطبق دانست.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Comparative Study of Human Body Design in Three Versions of Suwar Al-Kawākib Ninth Century AH.

نویسندگان [English]

  • S. Ali Asghar Rabani 1
  • Saeed Khoddari Naeini 2
1 Master of Islamic Art, Department of Islamic Art, Faculty of Coservation and Restoration, University of Art, Tehran, Iran.
2  Associate Professor, Department of Museum Studies, Faculty of Coservation and Restoration, University of Art, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Many scientific books in various fields of knowledge prepared and produced by Muslim artists have been decorated with images of humans, animals and plants. Although human iconography in the art of Iran (Islamic period) was affected by the religious view of the Islamic society regarding the representation of the human body and living things, there were ups and downs, but it seems that the illustrators of scientific books had more freedom of action. One of these scientific books, which is considered one of the most famous educational books on ancient astronomy, is Suwar Al-Kawākib (about 355AH) written by Abdul Rahman Sufi Razi. This book is an illustrated map of the sky, and in addition to comprehensive information and detailed tables of celestial objects, it has pictures for understanding and memorizing constellations. The iconography of living beings (humans and animals) can be seen without any restrictions, even in the oldest versions of Suwar Al-Kawākib (belonging to the early fifth century of Hijri). It seems that the tradition of illustration of Suwar Al-Kawākib, which started from the first editions and at the same time as the book was written, has continued in the later editions, and the illustrators, in addition to preserving the general state of the illustrations, have also taken advantage of the artistic features of their era. To the extent that in the versions of the 9th, 10th and 11th centuries of Hijri, the effects of the artistic patterns of the era can be clearly recognized on the paintings of Suwar Al-Kawākib. Therefore, the pictures of Suwar Al-Kawākib can be studied as a representative of a type of science painting in different periods.
In Suwar Al-Kawākib, the fourteen constellations Cepheus, Bootes, Hercules, Cassiopeia, Perseus, Auriga, Ophiuchus, Andromeda, Gemini, Virgo, Sagittarius, Aquarius, Orion and Centaurus are associated with “man”. The present

کلیدواژه‌ها [English]

  • Suwar Al-Kawākib
  • Book of Fixed Stars
  • Abdul Rahman Sufi Razi(Azofi)
  • Painting
  • Constellations
  • Book Designing in 9thAH /15thAD Century
فهرست منابع فارسی ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
الرفاعی، انور (1384)، تاریخ هنر در سرزمین‌های اسلامی، ترجمه عبدالرحیم قنوات، مشهد: انتشارات جهاد دانشگاهی.
بئر، ایوا (1394)، پیکر انسان در هنر اسلامی، میراث گذشته و تحولات پس از اسلام، ترجمه بهنام صدری، تهران: مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری متن.
بیرونی خوارزمی، ابوریحان محمد ‌بن‌ احمد (1354)، التفهیم لاوائل الصناعه التنجیم، تجدیدنظر، تعلیقات و مقدمه جلال‌الدین همایی، تهران: انجمن آثار ملی.
پاکباز، روئین (1385)، نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، تهران: انتشارات زرین و سیمین.
حسین‌نژاد، زهرا (1400)، مطالعه تطبیقی پوشاک زن در هفت‌پیکر نظامی و نگارگری مکتب هرات دوره تیموری، رهپویه هنرهای صناعی، دوره اول، شماره 3، صص 21-38.
حمید سمیعی، عباس (1398)،  از تأویل نشانه تا تحلیل فسانه، پژوهشی دربارۀ تصویرسازی نجومی در ایران تا پایان قرن چهارم هجری، تهران: آروَن.
حیدرمیرزا دوغلات، محمد (1383)، تاریخ رشیدی، تصحیح و مقدمه عباس‌قلی غفاری‌فرد، تهران: مرکز نشر میراث مکتوب.
خزائی، محمد (1379)، طراحی‌های دیوان سلطان احمد جلایر شاهکار هنر نگارگری ایران. هنرهای تجسمی، سال سوم (8)، صص 18-27.
ربانی، سید علی‌اصغر (1400)، واکاوی تأثیر تحولات هنری و نجومی بر نگاره‌های انسانی نسخ صورالکواکب قرن نهم هجری  (مطالعه موردی 1059613 سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری ‌اسلامی‌ ایران، 5036 کتابخانه ملی فرانسه و 2008401028 کتابخانه کنگره آمریکا)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد هنر اسلامی، استاد راهنما: دکتر سعید خودداری نائینی، دانشگاه هنر تهران.
رضازاده، طاهر (1397)، شمایل‌نگاری صور نجومی در آثار هنر اسلامی، با همکاری مریم خسروشاهی، تهران: مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری متن.
سودآور، ابوالعلاء (1380)، هنر دربارهای ایران، ترجمه ناهید محمد شیرانی، تهران: نشر کارنگ.
شه‌کلاهی، فاطمه؛ میرزا ابوالقاسمی، محمدصادق (1395)، بررسی تنوع پیکره‌ها و تناسبات انسانی در آثار کمال‌الدین بهزاد. نگره. دوره 11. پاییز 1395(39)، صص 99-90.
طاهرخانی،     شادی (1398)، مطالعه تطبیقی صورت‌های فلکیِ بروج دوازده‌گانه در نسخ مصور الموالید و صورالکواکب الثابته، پیکره، دوره 8، زمستان 1398(18)، صص 64-88.
فرشاد، مهدی (1365)، تاریخ علم در ایران، چاپ اول، تهران: امیرکبیر.
قطان‌مروزی، حسن بن علی (1379)، گیهان‌شناخت، مقدمه محمود مرعشی نجفی، قم: واحد انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی. 
کاوسی، ولی‌الله (1389)، تیغ و تنبور، هنر دوره تیموریان به روایت متون، تهران: مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری متن.
کرباسی، کلود (1384)، شاهکارهای نگارگری ایران، با همکاری ماری پرهیزگاری و پیام پریشان‌زاده، تهران: موزۀ هنرهای معاصر تهران موسسۀ توسعۀ هنرهای تجسمی.
کنبی، شیلا (1381)، نگارگری ایرانی، ترجمۀ مهناز شایسته‌فر، تهران: انتشارات مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.
کنبی، شیلا (1393)، جزئیاتی از هنر اسلامی، ترجمه افسونگر فراست، تهران: فرهنگسرای  میردشتی.
مصفا، ابوالفضل (1357)، فرهنگ اصطلاحات نجومی همراه با واژه‌های کیهانی در شعر فارسی، تبریز: مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران.
ناصحی، ابوذر؛ فدوی، سید محمد (1393)، نقش خاندان قرچغای‌خان در پیشبرد هنرهای مکتوب قرن یازدهم شهر مشهد،  نشریه هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، دوره 19، شماره 3، صص 27-38.
فهرست منابع لاتین ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
Carey, Moya (2010), Mapping the mnemonic: A late Thirteenth- Century Copy of Al-Sufi’s Book of the Constellations in Arab Painting: Text and Image in Illustrated Arabic Manuscripts, Edited by R.S. O’Fahey et al. Leiden. Boston: Brill. pp. 65-71.
Hafez, Ihsan, et al. (2011), Abdul-Rahman al-Sufi and his Book of the Fixed Stars, in Highlighting the History of Astronomy in the Asia-Pacific Region, Proceedings of the ICOA-6 Conference. Edited by Wayne Orchiston et al., Springer,  pp.121-138.
فهرست منابع الکترونیکی ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
URL1: https://www.loc.gov (access date:16 July 2021)##
URL2: https://www.bnf.fr/fr/francois-mitterrand (access date: 16 July 2021)##
URL3: https://www.nlai.ir (access date:08 Sep 2021)##
URL4: https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b8422994d/f 69. item##
URL5:   http://www.mhs.ox.ac.uk/wp-content/themes/mhs- 2017-responsive/imu-media.php?irn=49857(access date: 16 July 2021)##
URL6: https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b84229574/f24.it em.r=almavali (access date: 21 Apr 2022)##
URL 7:  http://www.bl.uk/manuscripts/Viewer.aspx?ref=or_ 6810_f154 (access date: 21 Apr 2022)##