کارکرد دگردیسی در هفتخان رستم و اسفندیار با رویکرد ترانشانهای (با تأکید بر خان چهارم)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری تاریخ هنر (نمادشناسی)، دانشکده هنر، دانشگاه کرافورت هال، میسور، هندوستان.

2 دانشجوی دکتری مطالعات فرهنگ و مدیا (رسانه)، دانشکده هنر، دانشگاه هاینریش هاینه، دوسلدورف، آلمان.

3 استادیار  گروه عکاسی، دانشکده هنر، مؤسسه آموزش عالی اقبال لاهوری، مشهد، ایران.

چکیده

پیوند دگردیسی و آیین‌ تشرف از جمله موضوعاتی است که در متن کلامی و متون هنری برگرفته از شاهنامه به‌ویژه در هفت‌خان‌ها بازتاب یافته است. هدف از این پژوهش، شفاف‌سازی پیوند میان دگردیسی مشابه در خان چهارم از هفت‌خان دو قهرمان بنیادی شاهنامه «رستم» و «اسفندیار» با آیین‌های تشرف و رویارویی خیر و شر در حوزة بینامتنی متن کلامی و تصویری با رویکرد ترانشانه‌ای1 است. در این راستا دگردیسی‌های کلامی و نوشتاری بررسی شده و جهت خوانش برخی نگاره‌ از ریخت‌شناسی2 استفاده شده است. روش پژوهش، توصیفی‌- تحلیلی و تطبیقی بوده و اطلاعات به‌صورت مطالعات کتابخانه‌ای گردآوری شده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد کارکرد دگردیسی در خان مشابه (خان چهارم) از هفت‌خان‌ها، آزمونی بوده و در سخت‌ترین مراحل گذار قهرمانان صورت پذیرفته است. دگردیسی مشابه در این خان، یکی از مهم‌ترین دگرگونگی‌های نیروی شر در راستای نیل به هدفی خاص است که با پیروزی قهرمان و نائل‌آمدن وی به والاترین مرتبة آیین‌های تشرف منجر می‌شود. این دگردیسی دربارة نگاره‌های برگرفته از آن نیز صادق است. علی‌رغم اینکه نگارگران در راستای نشان‌دادن دگردیسی و پیوند آن با آیین‌های تشرف اهتمام ورزیده‌اند، اما تصویر، مستقل از متن کلامی و بدون بهره‌مندی از روابط بینامتنی3 قادر به انعکاس پیش‌متن کلامی نیست.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Trans-Semiotic Analysis of the Metamorphosis Function in Seven Labour by Rostam and Esfandiyar (With an Emphasis on Fourth Labour)

نویسندگان [English]

  • Mansour Mehrnegar 1
  • Narges Mehrnegar 2
  • Pejman Dadkhah 3
1 PhD of Art History (Semiology), Faculty of Arts, Crawford Hall University, Mysore, India.
2 PhD Student of Culture and Media Studies, Faculty of Art, Heinrich Heine University, Dusseldorf, Germany.
3  Assistant Professor, Department of Photography, Faculty of Art, Iqbal Lahoori Institute of Higher Education, Mashhad, Iran.
چکیده [English]

The topic of initiation or transition rites has been extensively addressed in the traditions of various cultures and societies, and these rituals have been linked to human life from conception to death. All of these initiation rituals have the same goal, which is to endure life’s stages with the adoring support of a community in order to accomplish a certain objective. In Seven Labours with a distinct and special function, the hero picks a perilous path in order to achieve a certain purpose, since the challenging tests along the way require individuals with exceptional abilities and special attributes in order to complete them, and bring about communal satisfaction and bliss. The Shahnama is one of the most significant literary works of Iranian culture, which also contains the ritual outlined above. It has always served as inspiration for artists, who have attempted to depict various passages from this literary masterpiece. One of the most significant themes, particularly in the seven labours of the Shahnama, both in the original text and in the derivative depictions from it, is the relationship between metamorphosis and initiation rituals. The primary focus of this study is to reveal the similar transformations of two main characters (Rostam and Esfandiyar) in the fourth labor of theirs seven-labor of Shahnama, as well as the conflict between good and evil (both in verbal and visual texts), using a trans-semiotic approach and based on an analysis of Shahnama’s metamorphosis’s intertextual field. The primary focus of this study is to reveal the similar transformations of two main characters (Rostam and Esfandiyar) in the fourth labor of theirs seven-labor of Shahnama, as well as the conflict between good and evil (both in verbal and visual texts), using a trans-semiotic approach and based on an analysis of Shahnama’s metamorphosis’s intertextual field. In addition to investigating the phenomena of metamorphosis and why it is utilized in analogous labours from seven of Rostam and Esfandiar’s labours, the study is also concerned with examining how the phenomenon of metamorphosis has been represented in the Shahnama’s visual versions, based on the signs used in the illustrations. This article begins by approaching the verbal metamorphosis from a trans-semiotic perspective. Subsequently, morphological analysis is carried out to provide an explanation for the observed transformations. This methodology is based on descriptive-analytic, synthetic, and comparative methodologies, as well as data gathered from libraries. In accordance with the study’s results, the metamorphosis in the fourth labour of Seven Labours, a similar phase, serves as a test and occurs during the protagonists’ most difficult transitional phases. In this struggle, one of the most major transformations of the evil force toward the achievement of a particular goal takes place, leading to the hero’s victory and his passage to the highest level of initiation ceremonies. The research’s further findings indicate that this transition also applies to the visuals derived from it. The visuals, however, are unable to independently reflect the verbal pre-text (metamorphosis and its relationship to initiation ceremonies).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Seven Labour
  • Fourth Labour
  • Metamorphosis
  • Rostam
  • Esfandiar
  • Trans- Semiotic
فهرست منابع فارسی ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
آلن، گراهام (1385)، رولان بارت، ترجمۀ پیام یزدانجو، تهران: نشر مرکز.
آیدنلو، سجاد (1385)، بار دیگر رستم و اسفندیار، جهان کتاب، سال یازدهم (5-7)، صص 14-15.
اسلامی ندوشن، محمد (1384)، زندگی و مرگ پهلوان در شاهنامه،  تهران: انتشارات انجمن آثار ملی.
الیاده، میرچا (1368)، آیین‌ها و نمادهای آشناسازی، ترجمۀ نصرالله زنگویی،  تهران: نشر آگه.
امیدسالار، محمود (1362)، ببر بیان، نشریه علوم انسانی (نامه ایران)، شماره 3، صص 447-458.
بهرامی، ایرج (1385)، رویین تنی و جاودانگی در اساطیر، تهران: نشر زوار/ورجاوند.
پاکباز، رویین (1385)، نقاشی ایرانی: از دیرباز تا امروز، تهران: انتشارات زرین و سیمین.
حمیدی، بهمن (1373)، تأملی بر خان چهارم، چیستا، شماره 108 و 109، صص 688-695.
حمیدیان، سعید (1386)، شاهنامه ابوالقاسم فردوسی (متن کامل بر اساس چاپ مسکو)، تهران: نشر قطره.
خالقی‌مطلق، جلال (1386)، شاهنامه فردوسی (به تصحیح و بازنویسی جلال خالقی مطلق)، تهران: مرکز دایرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی.
دبیرسیاقی، محمود (1380)، برگردان روایت گونه شاهنامه فردوسی به نثر، تهران: نشر قطره.
رزمجو، حسین (1381)، قلمرو ادبیات حماسی ایران، ت‍ه‍ران‌: پ‍ژوه‍ش‍گ‍اه‌ ع‍ل‍وم‌ ان‍س‍ان‍ی‌ و م‍طال‍ع‍ات‌ ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌؛ م‍ش‍ه‍د: س‍خ‍ن‌گ‍س‍ت‍ر.
رستگارفسایی، منصور (1389)، پیکرگردانی در اساطیر، ت‍ه‍ران‌: پژوهشگاه علوم انسانی.
رنجبر، محمود؛ ستوده، هدایت اله (1380)، مردم‌شناسی، با تکیه بر فرهنگ مردم ایران، تهران: انتشارات دانش‌آفرین.
ساسانی، فرهاد (1381)، عوامل مؤثر در تفسیر فهم متن، رسالۀ دکتری دانشگاه علامه طباطبایی، تهران.
سرامی، قدمعلی (1363)، از رنگ گل تا رنج خار، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
سرکاراتی، بهمن (1350)، پری/ تحقیقی در حاشیه اسطوره‌شناسی تطبیقی، نشریه ادبیات و زبان‌ها، دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز، شماره 97 تا 100، صص 1-32.
شاهجویی، محمدامین (1383)، مجموعه مقالات هانری کربن، تهران: انتشارات حقیقت.
شریف‌‌زاده، عبدالمجید (1370)، نامورنامه، تهران: انتشارات اداره کل میراث فرهنگی کشور.
صفاری، نسترن (1382)، چهره اساطیری پری در شاهنامه، ویژه‌نامه آموزش زبان و ادب فارسی، شماره 17، صص 82-88. 
صمدی، هاجر (1388)، تصاویر شاهنامه به روایت میرزا علی‌‌قلی خویی،  تهران: انتشارات متن.
فکوهی، ناصر (1386)، تاریخ اندیشه و نظریه‌های انسان‌شناسی، تهران: نشر نی.
کرتیس وستا، سرخوش (1373)، اسطوره‌های ایرانی، ترجمۀ عباس مخبر،  تهران: نشر مرکز.
کریستین‌سن، آرتور (1355)، آفرینش زیانکار در روایات ایرانی، ترجمه احمد طباطبایی، انتشارات دانشکده ادبیات تبریز، تبریز.
کنبای، شیلا (1389)، نگارگری ایرانی، ترجمه مهناز شایسته‌فر، تهران: مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.
کنگرانی، منیژه (1388)، تحلیل تک اسطوره نزد کمبل با نگاهی به روایت یونس و ماهی، پژوهشنامه فرهنگستان هنر، شماره 14، صص 74-91.
کویاجی، جهانگیر (1383)، بنیادهای اسطوره و حماسه در ایران، گزارش و ویرایش جلیل دوستخواه، تهران: نشرآگه.
لوح فشرده مجموعه مصوّر نگارگری ایران، به اهتمام فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، 1389.
مختاریان، بهار (1386)، الگوی پیشنهادی رده‌بندی داستان پریان بر بنیاد اسطوره‌ها، نامه انسان‌شناسی، شماره 8، صص 119-139.
مسکوب، شاهرخ (1374)، تن پهلوان و روان خردمند، تهران: انتشارات طرح نو.
ملک‌زاده، مهرداد (1381)، پریان در خاک مادستان، نشریه ادبیات و زبان‌ها، شماره 20، صص 147-191.
ناصری، ناصر (1382)، بازتاب هفت‌خان در ادبیات فارسی. مجله زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی خوی، شماره 1، صص 88-108.
نامورمطلق، بهمن (1386)، ترامتنیت مطالعه روابط یک متن با دیگر متن‌ها، پژوهشنامه علوم انسانی، شماره 56، صص 83-88.
نصر اصفهانی، محمدرضا؛ جعفری، طیبه (1388)، کنون زین سپس هفت‌خان آورم، گوهر گویا، سال سوم (4)، صص 133-156.
نفیسی، سعید (1346)، سرچشمه تصوف در ایران، تهران: انتشارات فروغی.
نولدکه، تئودور (1327)، حماسۀ ملی ایران، ترجمه بزرگ علوی، تهران: نشر سپهر.
واحددوست، مهوش (1387)، نهادینه‌های اساطیری در شاهنامه، تهران: انتشارات سروش.
ورمازرن، مارتن (1372)، آیین میترا، ترجمه بزرگ نادرزاد، تهران: نشر دهخدا.
وکیلی، شروین (1389)، اسطوره‌شناسی پهلوانان ایرانی، تهران: نشر پازینه.
ویلفرد، ال. و همکاران (1370)، راهنمای رویکردهای نقد ادبی، ترجمه زهرا میهن‌‌خواه، تهران: انتشارات اطلاعات.
یاوری، حورا (1374)، روانکاوی و ادبیات، تهران: انتشارات ایران.
فهرست منابع لاتین ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
Dickson, M.B; Welch, S.C (1981), The Houghton Shahnameh, Fogg Art Museum, Cambridge University, USA.
Norgern, J.; Davis, E. (1972), Preliminary Index Of Shahnameh Illustrations, University of  Michigan, USA.
Robinson, B.W (1967), Persian Miniature Painting from Collections in the British Islrs, London, no. 7, pages 39-52. 
www.shahnama.caret.ac.uk (access date: 20/9/2011)##