بازتاب مهرپرستی در نقوش سفال‌های نیشابور در دوره سامانیان(نوع مقاله: پژوهشی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوى دکتراى فلسفه هنر دانشگاه آزاد اسلامى واحد تهران شمال

2 دانشیار و عضو هیأت علمى دانشگاه آزاد اسلامى واحد تهران شمال

چکیده

سفالینه‌ها، دست‌ساخته‌هایی هستند که نقوش شان رازهایی از گذشتگان به همراه دارند. ظروف سفالین، همواره وسیله‌ای مناسب جهت بیان تخیلات، اعتقادات و آیین‌های مردم زمان خود با استفاده از نقاشی‌ و پرداخت نقوش بوده‌اند. در این میان سفالینه‌های نیشابور در دوره سامانیان از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند. این سفالینه‌ها به نوعی حلقه رابط میان دو دوره از مهم‌ترین دوره‌های تاریخ هنر ایران، یعنی هنر قبل و پس از اسلام، هستند و در بر‌گیرنده نقوش و تصاویر نمادینی که با آیین و رسوم ادیان پیش از اسلام در ایران ارتباط تنگاتنگ دارند. برخی از نقوش این سفالینه‌ها واجد مضامینی مأخوذ از آیین مهرپرستی است؛ مهرپرستی یکی از مذاهب آیینی مورد توجه و مطرح در ایران طی قرون متمادی پیش از ظهور اسلام است و در دوره اسلامی ایران نیز به صورتی دیگر تداوم یافته است. در این مقاله، که از جمله پژوهش های کیفی است، به بررسی تأثیرات این آیین کهن ایرانی بر نقوش سفال‌های نیشابور در دوره سامانیان اشاره می‌شود. این تأثیرات در برخی از این نقوش به صورت مستقیم و در برخی به صورت رمزی و در پوشش نمادهای برگرفته از آیین مهرپرستی مشهود است. گفتار حاضر با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی عهده‌دار بررسی این تأثیرات است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Reflection of Mithraism on Designs of NeyshaPur Potteries in Samanid Era……. Research Paper

نویسندگان [English]

  • Banafsheh Mirzaee 1
  • Ali Moradkhani 2
1 Doctoral Student in “Philosophy Of Art”, Islamic Azad University, Tehran Shomal Branch
2 Associate Professor and Faculty Member of Islamic Azad University, North Tehran Branch.
چکیده [English]

Pottery is one of the most ancient arts which since ancient times has been a manifestation of the beliefs and the thoughts of various nations. Potteries are hand-crafted works that their designs have symboles from the past people with them. Pottery dishes have always been an appropriate means of expressing imagination, beliefs and customs of the people of its time through utilizing drawing and creation of designs. Among them, the Neyshabur pottery in the Samanian Era has a special place. These potteries are a kind of link between two periods of the most important periods in the history of Iranian art, pre and post-Islamic art, and include iconic designs and images closely related to the rituals and customs of the pre-Islamic religions in Iran. Some of the designs of these potteries have themes derived from the ritual of Mithraism; Mithraism is one of the most prominent religions in Iran over the centuries before the advent of Islam. Mithraism is based on the worship of Mithra, ancient god and god of the sun, justice, covenant, and the Aryans brought it to Iran. In this ritual, the worship of fire and the forces of nature and magic have been used. The ritual of the pre-Islamic era was widely spread. It also influences on the other religions and has persisted in the Islamic era of Iran in another way.
Samanian era is one of the most prominent historical periods in the Islamic era of Iran. This period is exclusive and important course from different views. From one hand scientific and cultural achievements, governance, social and administrative principles, on the other hand, based on the historian’s quotations. Cities of Khorasan such as Neyshabur were the important sites for scientific and theological activities. Since Neyshabur was located on the path of the Silk Road and was considered the cultural junction point of the East, Iran and Islam, much symbolism could be seen in the design of the potteries in these centuries. This symbolism has originated from the religion and the ancient traditions.
 During the Samanid era, with the support of the Iranian dynasty, the Persian language and Persian literature flourished and Persian works apperead. Based on the collaboration of Samanid rulers, some national ancient customs and rituals stabilized. in this era, as the result of adopting a tolerance and moderation policy, followers of different beliefs and sects worked free of any limitations. studying the symbols which are reflection on the potteries show that Some ancient symbols were changed with the arrival of Islam and Some symbols used are the same before and after Islam. Some of these symbols related with ritual of Mithraism.
This article examines the effects of Mithraism, this ancient Persian ritual on the designs of Neyshabur’s pottery in the Samanian era. These effects are evident in some of these designs directly and in some in a coded way and in the form of a symbolic representation of the ritual of Mithraism. The present paper is responsible for examining these effects.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mithraism
  • Design
  • Neyshabur Pottery
  • Samanian Era
منابع فارسی
آموزگار، ژاله(1388)، تاریخ اساطیری ایران. تهران: انتشارات سمت.
اتینگهاوزن، شراتو، بمباچی(1376)، هنر سامانی و غزنوی. ترجمه یعقوب آژند. تهران: انتشارات مولی.
انجیل به روایت متی
اوشیدری، جهانگیر(1371)، دانشنامه مزدیسنا. تهران: نشر مرکز.
بختورتاش، نصرالله(۱۳۸۶)، نشان راز آمیز. تهران: آرتامیس.
بهار، مهرداد(1377)، از اسطوره تا تاریخ. گردآورنده و ویراستار: ابوالقاسم اسماعیل پور. تهران: نشر چشمه.
بهار، مهرداد، شمیسا، سیروس(1388)، نگاهی به تاریخ اساطیر ایران باستان. تهران: نشر علم.
پاکباز، روئین(1378)، دایره المعارف هنر: نقاشی، پیکره سازی و هنرگرافیک. تهران: فرهنگ معاصر.
پوپ، آرتور ابهام(1387)، سیری در هنر ایران از دوران پیش از تاریخ تا امروز. ترجمه: نجف دریا بندری و دیگران،‌ تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
پوپ، آرتور اپهام(1380)، شاهکارهای هنر ایران. ترجمه: پرویز ناتل خانلری. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
پورداوود، ابراهیم(۱۳۷۷)، یشت‌ها ج ا و ۲. تهران: انتشارات اساطیر.
جایز، گروترود(1370)، سمبول ها(کتاب اول : جانوران)، ترجمه و تالیف: محمد رضا بقاپور. تهران: ناشر: مترجم.
جعفریان، رسول(1393)، تاریخ ایران از آغاز اسلام تا پایان صفویان. تهران: نشر علم.
دادگی، فرنبغ(1380)، بندهش. به گزارش مهرداد بهار. تهران: انتشارات توس.
دادور، ابوالقاسم، برازنده، مهتاب(1392)، هم بودی دین و هنر در ایران باستان. تهران: نشر گستره.
دوستخواه، جلیل(1383)، اوستا، مهر یشت. تهران  انتشارات مروارید.
رضی،هاشم(1359)،آئین  مهر(میترائیسم).تهران: انتشارات فروهر.
رضی، هاشم(a1381)، آیین مهر(پژوهش هایی در آیین رازآمیز میترایی در شرق و غرب)، جلد اول. تهران: انتشارات بهجت.
رضی، هاشم(b1381)، دانشنامه ایران باستان(عصراوستایی تا پایان دوره ساسانیان)، جلد سوم. تهران: انتشارات سخن.
زنر، آر، سی(۱۳۷۴)، زروان(معمای زرتشتی گری). ترجمه: تیمور قادری. تهران: انتشارات فکر روز.
صفا، ذبیح الله(1386)، تاریخ ادبیات ایران. تهران:     انتشارات ققنوس.
صمدی، مهرانگیز(1367)، ماه در ایران. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
قوچانی، عبدالله(1364)، کتیبه‌های سفال نیشابور. تهران: وزارت ارشاد اسلامی.
کوپر، جین(1380)، فرهنگ مصور نمادهای سنتی ،ترجمه: ملیحه کرباسیان. تهران: فرشاد.
کومن، فرانس(۱۳۸۳)، آیین پر رمز و راز میترایی. ترجمه: هاشم رضی. تهران: انتشارات بهجت.
گریمال، پیر(1367)، فرهنگ اساطیر یونان و روم. ترجمه: احمد بهمنش. تهران: دانشگاه تهران.
گیرشمن، رومن(1335)، ایران از آغاز تا اسلام. ترجمه: محمد معین، تهران: انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب
گیمن، دوشن(1385)، دین ایران باستان. ترجمه: رؤیا منجم. تهران: نشر علم.
مقدم، محمد(1388)، جستاری درباره مهر و ناهید.  تهران: انتشارات هیرمند.
نیبرگ، هنریک ساموئل(1383)، دین‌های ایران باستان، ترجمه سیف‌الدین نجم‌آبادی. کرمان: انتشارات دانشگاه شهید باهنر کرمان.
هروی، جواد(1380)، تاریخ سامانیان(عصر طلایی ایران بعد از اسلام). تهران: امیرکبیر.
هینلز، جان راسل(1383)، شناخت اساطیر ایران. ترجمه و تألیف باجلان فرخی. تهران: انتشارات اساطیر.
ورمازرن، مارتین(1387)، آئین میترا. ترجمه: بزرگ نادرزاد. تهران: نشر چشمه.
وکیلی، شروین(1395)، اسطوره‌شناسی ایزدان ایرانی. تهران: نشر شورآفرین.
ویل، ارنست(1385)، خاستگاه و سرشت دین میترا. (دین مهر در جهان باستان). مجموعه گزارش های دومین کنگره بین المللی مهرشناسی. ترجمه: مرتضی ثاقب فر. تهران: انتشارات توس
یاحقی، محمدجعفر(1375)، فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی. تهران: انتشارات سروش.
مقالات
حاتم، غلامعلی(1374)، نقش و نماد در سفالینه های کهن ایران، فصل نامه هنر، شماره ۲۸، صص 378 ـ 335.
گلشنی، فرناز، رادمنش، عطامحمد و تدین نجف آبادی، مهدی(1395)، تأثیر باورهای میترائی بر تاریخ بلعمی. فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی. شماره 44، صص190 ـ 167.
منابع لاتین
Boyce, Mary. (2001). Mithra the King and Varuna the Master, Philologica et Linguistica. Historia, Pluralitas, Universitas Festschrift für Helmut Humbach zum 80. eds., M. Schmidt and W. Bisang (Trier: WWT), pp. 239-57.
Deman, A.(2011). Mithras and Christ: some iconographical similarities, in, Hinnells, John R., (ed.), Mithraic studies,
Vol. 2, Manchester University Press. pp. 507-17.
Hubert, Henri, Mauss, Marcel.(1981). Sacrifice: its nature
and function, reprint, University of Chicago Press
Grube, Emst (1994), Cobalt and Lustre: The First Centuries of Islamic Pottery (The Nasser D. Khalili Collection of Islamic Art V. IX). Oxford University Press.
Golan, A.(1991). Myth and Symbol: Symbolism in Prehistoric Religions, Publisher: Jerusalem.
Malandra, William.(2011). An introduction to ancient Iranian religion: Readings from the Avesta and the Achaemenid Inscriptions. Minneapolis, University of Minnesota Press.
Zwirn, S.(1989). The Intention of Biographical Narration on Mithraic Cult Images, Word and
Image 5, A Journal of Verbal/Visual Enquiry, pp. 2-1
منابع تصاویر
قایینی، فرزانه(1383)، موزه آبگینه و سفالینه های ایران. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
قوچانی، عبدالله(1364)، کتیبه های سفال نیشابور. تهران: وزارت ارشاد اسلامی.
کامبخش فرد، سیف الله(1383)، سفال و سفالگری در ایران از ابتدای نوسنگی تا دوران معاصر. تهران: انتشارات ققنوس.
همپارتیان، مهرداد و خزائی، محمد(1384)، نقوش انسانی بر سفالینه های نیشابور. مطالعات هنر اسلامی، شماره 3. صص60 ـ 39.